Psychologia polityki: Ekstremizm

referat na zajęcia z Psychologii Polityki na MZSD UW
na podstawie: "Podstawy psychologii politycznej" pod red. K. Skarżyńskiej

Ekstremista, zgodnie z definicją słownikową, to "człowiek o skrajnych poglądach, radykał, zwolennik skrajnych, ostatecznych środków". W odniesieniu do ekstremizmu politycznego oznacza to, po pierwsze, poglądy o skrajnym natężeniu (nie wyłączając aprobaty dla siłowych rozwiązań problemów politycznych); po drugie - sposób politycznej aktywności cechujący się nieustępliwym forsowaniem wąsko pojętych interesów własnych, bez respektowania interesów innych grup społecznych.

Należy zwrócić uwagę na względność terminu "ekstremizm polityczny". Określenie postaw mianem ekstremalnych zależy od punktu odniesienia, który stanowi w danym państwie nurt poglądów politycznych. Np. w Ameryce w pewnym okresie protesty przeciwko wojnie w Wietnamie były traktowane jako przejaw skrajnie lewicowych poglądów, z chwila zaś, gdy stały się one powszechne, mówiono o nich jako postawie umiarkowanie liberalnej, co oznacza w Ameryce orientację centrolewicową. Względność pojęcia "ekstremizm polityczny" można najlepiej zaobserwować w toku zachodzących przemian ustrojowych. W krajach o rozwiniętej demokracji partie komunistyczne są ujmowane w kategoriach politycznego ekstremizmu, podczas gdy np. w byłych państwach bloku wschodniego komunizm był jedyną dopuszczalną ideologią w oficjalnym życiu społeczno - politycznym, polityczny radykalizm zaś przypisywano opozycji działającej na rzecz demokracji.

W tradycyjnym rozumieniu ekstremizm prawicowy w państwach demokratycznych cechuje ultranacjonalizm, etnocentryzm, antyparlamentaryzm, antypluralizm, antyegalitaryzm, pojmowanie państwa w kategoriach autorytarnych, tj. "prawa i porządku", idealizacja narodowych tradycji i przeszłości, w której wszystkie instytucje państwowe działały w harmonii, naród zaś był zjednoczony, silny, "czysty" rasowo i dominujący nad innymi, żądania ekonomiczne dotyczące obniżenia podatków i ograniczenia interwencjonizmu państwowego. Natomiast ekstremizm lewicowy postuluje przede wszystkim egalitaryzm, zmianę struktury społecznej w kierunku zmniejszenia nierówności uzyskiwanych dochodów, rozbudowany program socjalny i interwencjonizm państwowy w sferze ekonomicznej, aż do zniesienia własności prywatnej włącznie albo usunięcie władzy państwowej, uznawanej za niemoralną ze względu na stosowanie przymusu wobec jednostki.


Należy zwrócić uwagę, że nurty polityczne obejmujące zarówno prawicowe, jak i lewicowe partie ekstremistyczne są wewnętrznie bardzo zróżnicowane. W obrębie skrajnej prawicy działają (lub działały) ruchy wyrosłe z tradycji międzywojennego faszyzmu (np. Polskie Stronnictwo Narodowe) oraz partie, których celem jest czynne przeciwstawienie się komunizmowi (np. Liga Republikańska) lub ludziom odmiennego pochodzenia etnicznego, np. Żydom, Murzynom, Ukraińcom. Do skrajnej prawicy należą także organizacje, które zrodziły się z religijnego fundamentalizmu (np. Stronnictwo Narodowe "Szczerbiec"). Natomiast za ekstremistyczną lewicę uważane są partie ekologiczne, feministyczne, pacyfistyczne, anarchistyczne, komunistyczne (np. Związek Komunistów Polskich "Proletariat", Federacja Anarchistyczna, Młodzieżowa Inicjatywa Rewolucyjna). Jednak niezależnie od różnic wynikających z orientacji politycznych, skrajność postaw politycznych wyraża się w pewnych cechach wspólnych, do których należą: wojowniczość i destrukcja ukierunkowana na zniszczenie instytucji demokratycznych w państwie, fundamentalizm przekonań wyrażający się w podziale świata na "dobry" i "zły", zgodnie z którym własna ideologia traktowana jest jako jedynie słuszna i mieszcząca się w obszarze "dobrego" świata oraz podająca proste recepty na uporanie się ze złożonymi problemami.

Badania w zakresie psychologicznych dyspozycji ludzi do popierania lub podejmowania działań ekstremistycznych oraz czynników prowadzących do ukształtowania się tego typu dyspozycji nie zostały dotychczas w Polsce podjęte, a przynajmniej nie opublikowano wyników tego rodzaju analiz. Głównym powodem jest hermetyczność partii uznawanych za ekstremistyczne, nieufność ich członków do osób spoza własnego grona oraz nielegalna działalność niektórych ekstremistycznych organizacji (np. grup terrorystycznych).

Większość analiz psychologicznych obejmuje zatem tzw. ekstremistów latentnych (utajonych), nazywanych też potencjalnymi. Ludzie ci nie należą do partii politycznych, często nawet nie potrafią określić własnej orientacji politycznej lub czynią to błędnie, cechują się jednak psychologiczną gotowością do podjęcia ekstremistycznych postaw politycznych. W pewnych warunkach ich ekstremizm polityczny może zostać zaktywizowany, co prowadzi do otwartego opowiadania się za programami i działalnością ruchów ekstremistycznych, a nawet do podjęcia takiej aktywności, np. wstąpienia do odpowiedniej partii. Wówczas mamy do czynienia z ekstremizmem deklarowanym; ocenia się go na podstawie informacji osób badanych o własnej identyfikacji politycznej. Ekstremizm latentny jest zaś diagnozowany na podstawie specjalnych skal, mierzących ustosunkowanie osób badanych do rozmaitych kwestii społecznych, ekonomicznych i politycznych.

Wnioski wypływające z badań, w których uczestniczyli członkowie niektórych organizacji ekstremistycznych lub ekstremiści potencjalni, doprowadziły do wyodrębnienia czynników psychologicznych opisywanych w kategoriach predyspozycji do podjęcia ekstremistycznej aktywności politycznej. Do tych czynników należą:

• właściwości osobowościowe i warunki, w jakich się kształtują;
• cechy intelektualne oraz rozwój moralny;
• rysy patologiczne;
• warunki społeczne, które skłaniają człowieka do przyjmowania poglądów lub podejmowania działań eksternistycznych.

Prace na temat osobowości ekstremistów politycznych były przeprowadzane już w latach trzydziestych przez badaczy z tzw. szkoły frankfurckiej, zaś dotyczyły faszystów zdeklarowanych i potencjalnych. Podjęte idee znalazły rozwinięcie w teorii charakteru autorytarnego autorstwa Ericha Fromma oraz teorii osobowości autorytarnej, sformułowanej przez grupę amerykańskich uczonych. Obie teorie mieszczą się w konwencji psychodynamicznej, która wyróżnia dwa podstawowe założenia dotyczące zachowania człowieka: pierwsze zakłada nieświadomy charakter mechanizmów regulujących wszelkie zachowania człowieka; drugie zaś dotyczy dużego znaczenia wczesnodziecięcych doświadczeń w kształtowaniu określonej struktury popędowej. Pragnień lub potrzeb, które, chociaż nie uświadamiane, determinują wybory i zachowania człowieka w rozmaitych sferach życia, także w sprawach polityki.

Wg Fromma charakter autorytarny oparty jest na dwóch konfliktowych dążeniach, pozostających w związku symbiotycznym. Jedna z tych tendencji wyraża się w masochistycznym przeżywaniu uczucia niższości, pomniejszania własnej wartości, pragnienia stopienia się z osobami, instytucjami lub ideami postrzeganymi w kategoriach siły, władzy i autorytetu. Autorytet ten z reguły jest idealizowany, a utożsamianie się z nim podnosi poczucie własnej wartości. Drugą tendencją jest sadyzm, wyrażający się w silnej potrzebie panowania nad kimś, siania destrukcji i przyjmowania postaw dyskryminujących osoby inne od siebie. Zdaniem Fromma charakter autorytarny oparty na silnie wykształconych dążeniach sadomasochistycznych stanowi o psychologicznej gotowości ludzi do przyjmowania ideologii nazistowskiej.

Z przeprowadzonych w latach 50. klinicznych badań Adorna i współautorów wynika, że charakter autorytarny tworzy się w rodzinie, w której panuje szczególny klimat emocjonalny, wynikający z zaznaczonej struktury hierarchicznej tej rodziny oraz stosowanych przez rodziców surowych metod wychowawczych. Zdaniem autorów badań osobowość autorytarną określa syndrom cech osobowości, do których należą: ujmowanie relacji społecznych w kategoriach hierarchicznych, skłonność do irracjonalnego myślenia wyrażająca się np. w posługiwaniu się stereotypami i wiarą w przeznaczenie oraz funkcjonowanie afektywne, czyli wrogość uzewnętrzniana w tendencji do potępiania, odrzucania i surowego karania ludzi naruszających przyjęte normy i wartości.

Na użytek psychologii politycznej powstały w ramach konwencji poznawczej dwie teorie: teoria umysłowości twardej i miękkiej oraz teoria dogmatyczności. Zdaniem Eysnecka - autora pierwszej teorii - typ umysłowości zależy przede wszystkim od czynników biologicznych. Umysłowość twardą tworzy syndrom następujących cech: konkretność, praktycyzm, egotyzm, brak empatii oraz instrumentalne traktowanie ludzi. Umysłowa miękkość wyraża się w koncentracji wokół spraw teoretycznych, estetycznych, etycznych, wysoko rozwiniętej empatii i altruizmie. Przeprowadzone badanie dowiodły, że ekstremistów politycznych w większości cechuje umysłowość twarda, zaś osoby politycznie nie zaangażowane na ogół umysłowość miękka. Syndrom cech typu umysłu, opisanych w kategoriach twardości/miękkości, pozostaje w związku ze sposobem emocjonalnego reagowania człowieka w kontaktach społecznych. Osoby o umysłowości twardej przejawiają wyższy stopień wrogości i agresywności, lecz w przeprowadzonych badaniach różnica miedzy faszystami a komunistami polegała wyłącznie na sposobie wyrażania wrogich uczuć; faszyści czynili to otwarcie, podczas gdy komuniści ujawniali negatywne emocje bardziej subtelnie, nie wprost.


Drugą, klasyczną już teorią wyjaśniającą gotowość ludzi do przyjmowania określonych ideologii politycznych jest teoria dogmatyczności autorstwa Rokeacha. Pojęcie dogmatyczności odnosi się do osobowości człowieka rozumianej jako system przekonań i przejawia się w zamkniętości lub otwartości poznawczej. W pierwszym przypadku mówimy o wysokim, zaś w drugim o niskim stopniu dogmatyzmu. Najogólniej rzecz ujmując, im silniejszy dogmatyzm, tym rzeczywistość postrzegana jest bardziej globalnie, zwłaszcza mało różnicowane poglądy są przez człowieka nie akceptowane (np. dla katolika inne religie jawią się jako podobne). W badaniach wykryto, iż u radykałów prawicowych i lewicowych występuje wyższy stopień dogmatyczności umysłu niż u nieekstremistów, przy czym ekstremiści prawicowi są bardziej dogmatyczni niż lewicowi.

Do przyjmowania ekstremistycznych zachowań politycznych predysponuje także subsystem systemu wartości człowieka, a szczególnie stosunek do pojęć wolność i równość, oraz sytuacje zagrożenia ważnych wartości. Natomiast w badaniach nad skłonnością do podejmowania działań terrorystycznych stwierdzono, iż ich predyktorem może być właściwość osobowościowa zwana poszukiwaniem stresu. Pierwszy z dwóch typów ludzi poszukujących stresu jest typem narcystycznym, który w konfrontacji z niebezpieczeństwem szuka samopotwierdzenia; występuje on najczęściej wśród przywódców terrorystycznych. Drugi, tzw. kolektywny poszukiwacz stresu, w działaniu grupowym - wspólnie przeżywanym niebezpieczeństwie - doświadcza emocjonalnych gratyfikacji w postaci poczucia więzi z członkami grupy i wzbudzania w nich podziwu, uznania.

Analiza właściwości intelektualnych oraz stopnia rozwoju moralnego członków ugrupowań i partii ekstremistycznych nie prowadzi do jednoznacznych wniosków. Wyniki jednych badań sugerują, iż niższą inteligencją i poziomem moralnym cechują się ekstremiści prawicowi niż lewicowi. Znaczyłoby to, ze niższa inteligencja i większa zależność od autorytetów w rozumowaniu moralnym może sprzyjać angażowaniu się człowieka w prawicową działalność ekstremistyczną. Natomiast im jednostka inteligentniejsza i bardziej autonomiczna w moralnym myśleniu, z tym większym prawdopodobieństwem przyjmie postawę ekstremistyczną zorientowaną lewicowo. Z kolei wyniki innych badań skłaniają do wniosku, że związek miedzy stopniem sprawności intelektualnej a skłonnością do przyjmowania jednej ze skrajnych orientacji politycznych modyfikuje pozycja, jaka zajmuje człowiek w ugrupowaniu politycznym. Przywódcy grup terrorystycznych, bez względu na rodzaj wyznawanych poglądów politycznych, charakteryzowali się bowiem znacznie wyższą inteligencją, niż członkowie ekstremistycznych ugrupowań.

Potencjalnych ekstremistów oraz członków ekstremistycznych partii politycznych próbowano również diagnozować w kategoriach klinicznych, starając się odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje jakiś rodzaj zaburzeń stanowiących o gotowości człowieka do przejawiania ekstremistycznych postaw politycznych. Rokeach, autor teorii dogmatyczności, po przeprowadzeniu badań stwierdził, że wysoki stopień dogmatyzacji współwystępuje z lękiem, niską samooceną i skłonnościami paranoicznymi.

Wiele osób silnie dogmatycznych przejawiało w dzieciństwie symptomy nerwicowe: ssały kciuk, ogryzały paznokcie, miały zaburzenia snu i niepohamowane wybuchy gniewu. Natomiast wyniki badań Rajnaraina na temat skłonności do zaburzeń nerwicowych członków hinduskich partii komunistycznych wykazały ich znacznie wyższą neurotyczność w porównaniu z członkami partii socjalistycznych i faszystowskich. Oznacza to, iż komuniści są mniej zrównoważeni emocjonalnie, nadmiernie pobudliwi, drażliwi, nastrojowi, mniej odporni na stres, a w sytuacjach trudnych - skłonni do załamań. Zachowania neurotyczne obserwowane są również u terrorystów. Towarzyszyć im mogą powodujące agresywne zachowania antysocjalne zaburzenia osobowości, zaburzenia z pogranicza nerwicy i psychozy, a także niektóre dysfunkcje organiczne centralnego układu nerwowego. Należy dodać, że badania wykazały nieco odmienny profil kliniczny przywódców grup terrorystycznych od członków tych grup. Przywódcy przejawiają znacznie bardziej nasilone paranoiczne rysy osobowości, są fanatykami idei, o którą walczą, charakteryzują się także wysoką samooceną i wiarą w siebie. U członków tych grup występują często związane z niską samooceną stany depresyjne, skłonność do nadużywania alkoholu i leków oraz silnie wykształcone pragnienie przynależenia do grupy i bycia akceptowanym. Przytoczone dane kliniczne są jednak dość wybiórcze i przypadkowe; popularny jest poglądu, iż odsetek zaburzeń wśród ekstremistów powinien być stosunkowo niewielki w porównaniu z odsetkiem zaburzeń ogólnej populacji ludzi, ze względu na planowy i przemyślany charakter przemocy oraz np. wymagającą, konspiracyjną działalność grup terrorystycznych.


Temat społecznych źródeł postaw ekstremistycznych obejmuje analizę makrospołeczną, mikrospołeczną oraz znaczenie czynników demograficznych. Wnioski są dość jednoznaczne: polityka gospodarcza państwa, przyczyniająca się do zubożenia pewnych grup ludzi, a także ograniczająca możliwość samorealizacji jednostki, stwarza warunki do aktywizacji ekstremizmu politycznego. Wyniki analizy mikrospołecznej, czyli rodziny jako grupy pierwotnej oraz grup terrorystycznych, potwierdziły wpływ emocjonalnego dystansu, zakazów i nakazów w okresie wychowywania, na późniejsze zainteresowanie grupami terrorystycznymi, w pewnym stopniu rekompensującymi brak uczuć bliskości, więzi i przynależności.

Wyniki analiz obejmujących charakterystyki demograficzne (czyli pozycję jednostki w strukturze społecznej) nie są zbyt klarowne. Niektóre badania sugerują powiązanie niskiego poziomu wykształcenia oraz wykształcenia technicznego z zainteresowaniem ekstremistycznymi ideologiami politycznymi (zwłaszcza faszystowskimi). Inne wręcz przeciwnie - stwierdzają, że radykalna działalność polityczną podejmują przede wszystkim osoby dobrze wykształcone.

Na koniec należy zwrócić uwagę, że wyniki badań, na podstawie których budowane są różne teorie osobowościowe, nie zawsze są porównywalne. Badani ekstremiści nie tworzyli próby reprezentatywnej dla całej populacji radykałów politycznych lub jej wybranej frakcji, zaś specyfika historyczno - społecznego kontekstu, w którym badani ekstremiści żyli i prowadzili swą działalność mogła zdeterminować ich profil psychologiczny.