Historia prasy polskiej - do roku 1796

• Nim pojawiła się prasa, wydawane były w Polsce kalendarze (II połowa XV w.)
• Miały pewne cechy magazynu: zawierały informacje o świętych, o różnych wydarzeniach, ciekawostki itp.
• W XVI w. zaczęły pojawiać się pierwsze druki ulotne, wydawane w językach obcych - głównie po niemiecku i po łacinie.
  
  
  
  • Do XVIII w. ukazało się około 3000 tytułów takich druków.
  • Pierwszy zarejestrowany druk ulotny - druk w języku niemieckim, z 1513 r. , relacjonujący wydarzenia dworskie.
  • Pierwszy taki druk po polsku - 1550 r., "Nowiny z Konstantynopola".
  • Pojawiało się ich najwięcej w czasie wojen, np. w czasie wojny polsko-szwedzkiej w połowie XVII w.
  • Po zakończeniu wojny, dwór królewski Jana Kazimierza postanowił stworzyć periodyczną gazetę o charakterze informacyjno - publicystycznym.
  • Był to ewenement, ponieważ dotychczas na świecie periodyki takie pełniły funkcję informacyjną.
  • Celem tego pisma miało być przekonanie opinii publicznej do zmian o charakterze ustrojowym (bo panoszyło się liberum veto i elekcyjna ordynacja wyborcza).
  • Król promował zasadę vivente rege, czyli zasadę wyboru nowego króla jeszcze za życia panującego władcy.
  
  
• W 1661 roku pojawia się "Merkuriusz Polski Ordynaryjny", pierwsze polskie pismo periodyczne, oraz pierwsze pismo w Europie, które miało na celu pozyskanie opinii dla jakiegoś programu politycznego.
  
  
  
  • Ukazał się w 41 edycjach: od stycznia 1661 do lipca 1661 r.
  • 27 numerów wyszło w Krakowie, a 14 w Warszawie.
  • Redakcją zajął się Hieronim Pinocci, osobisty doradca Jana Kazimierza.
  • Współpracował z krakowskim drukarzem Janem Aleksandrem Gorczynem.
  • Pinocci z poczty dyplomatycznej, która spływała do Polski, układał tzw. bruliony depesz, i przesyłał Gorczynowi do druku.
  • Treść obejmowała także informacje ze źródeł ustnych, dotyczące wydarzeń w kraju i za granicą.
  • Były tam także teksty publicystyczne.
  • Nakład: 250 - 300 egzemplarzy - niewielki, ale i docelowa grupa odbiorców liczyła nie więcej niż 200 osób.
  • Ta propaganda okazała się jednak bezskuteczna, i wtedy zrezygnowano z jego wydawane.
  
  
• Po upadku "Merkuriusza" znowu dominowały druki ulotne.
• Pewną niewielką zmianą było wydanie w 1695 r. przez króla Jana III Sobieskiego pierwszego przywileju na wydawanie drukiem wszelkich nowin cudzoziemskich Włochowi Janowi Aleksandrowi Priamiemu.
  
  
  
  • Przewidział zbyt duży nakład i nieatrakcyjną dla szlachty formułę pisma.
  • W ramach tego przywileju wydawał: "Awizo", "Gazetę z Warszawy", "Wiadomości różne Cudzoziemskie".
  • Na początku w. XVIII inicjatywa Priamiego upadła i nadal dominowały druki ulotne.
  
  
• W 1718 r., w Królewcu, czyli poza granicami Polski, Jan Dawid Cenkier, wydał kilkanaście egzemplarzy informacyjnego pisma "Poczta królewiecka".
  
  
  
  • Zawierało ono przedruki z gazet niemieckich i austriackich oraz korespondencję od znajomych Cenkiera z terenu Królestwa.
  • Było nastawione na czytelnika w Polsce.
  • Nakład: 500 - 600 egzemplarzy.
  • Jest to najznakomitszy przykład polszczyzny tego okresu.
  
  
• 1729 r. to początek polskiej informacyjnej prasy periodycznej.
  
  
  
  • Przyczyny:
    
    
    
    • Wzrost znaczenia Warszawy.
    • Czas uspokojenia sytuacji międzynarodowej.
    • Brak ograniczeń formalno-prawnych.
    
    
  • W 1729 r. król wydał pozwolenie o charakterze monopolu dla zakonu pijarów na wydawanie gazet informacyjnych w języku polskim w Koronie.
  • Podobne pozwolenie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego otrzymała Akademia Wileńska.
  • W ten sposób od stycznia 1729 r. ukazują się:
    
    
    
    • "Nowiny polskie" - problematyka krajowa.
    • "Relata refero" - wiadomości zagraniczne.
    
    
  • W końcu 1729 r. zmieniono te tytuły na odpowiednio:
    
    
    
    • "Kurier polski" (pod względem ilości informacji czołówka europejska).
    • "Uprzywilejowane wiadomości z cudzych krajów"
    
    
  • Twórcą tych pism był ks. Jan Małmański.
  • W 1737 r. w jednym z numerów "Kuriera Polskiego" wydrukowano informację o porodzie królowej, zamieniając przez omyłkę słowo "królowa" na "krowa".
  • W rezultacie pijarzy zostali pozbawieni koncesji, która została przyznana jezuitom.
  • Jednak w rękach jezuitów poziom pisma się obniżył.
  • Na pocieszenie pijarzy dostali pozwolenie na wydawanie prasy w językach obcych.
  
  
• W połowie XVIII zaczyna dominować na rynku pism informacyjnych ośrodek wileński z "Kurierem litewskim" na czele.
• W 1773 r. następuje kasata zakonu jezuitów i upada ich monopol.
• Do przejęcia monopolu pretenduje Franciszek Bohomolec, ale dostaje go dożywotnio ex-jezuita, ks. Stefan Uskina (reprezentant konserwatywnej szlachty, bardzo dobrze wykształcony, wzór intelektualisty).
  
  
  
  • W 1774 r. Uskina wydaje pierwszy numer "Gazety warszawskiej".
  • Łączyła ona w sobie informację i wątki publicystyczne (sprawy ideologii i ustroju).
  • Nurt konserwatywny, przeciwstawiający się liberalizmowi, francuskim encyklopedystom i ideologii oświeceniowej
  • Serwis składał się z doniesień listowych i nie odbiegał od standardu europejskiego.
  • Uskina był pierwszym redaktorem, który manipulował informacją.
  • "Gazeta warszawska" szczególną rolę odegrała w momencie przełomowym dla Polski, czyli w okresie obrad Sejmu Wielkiego (1788 - 1792), wspierając przeciwników reformy ustrojowej i konstytucji III maja.
  • W latach 1774 - 1794 ukazywała się 2 razy w tygodniu, po 8 stron, w nakładzie od 500 do 1500 egzemplarzy.
  • Uskina wprowadził ogłoszenia i prenumeratę.
  
  
• Zaczął tworzyć się rynek prasowy: istniały gazety obcojęzyczne, wydawane nadal przez pijarów oraz były dostępne gazety zagraniczne.
• Zaczęły też pojawiać się gazetki pisane:
  
  
  
  • Druki ulotne.
  • Nieperiodyczne.
  • Powstawały w Krakowie, Gdańsku lub Toruniu.
  • Były zbiorem korespondencji z różnych miejsc.
  • Spełniały też funkcję propagandową.
  • Były inspirowane przez niektórych przedstawicieli elity władzy.
  • Miały na celu dyskredytowanie niektórych ludzi ze świata polityki, więc...
  
  
• W 1784 r. marszałek Władysław Górowski wprowadził cenzurę (po raz pierwszy) na tego typu wydawnictwa.
• Sytuacja w Galicji:
  
  
  
  • Przez dłuższy czas nie miała własnej prasy.
  • W styczniu 1776 Antoni Piller stworzył gazetę informacyjną w języku francuskim "Dziennik Lwowski"
  
  
• W czasie obrad Sejmu Wielkiego 1788 - 1792.
  
  
  
  • Uskina zwalczał wszelkie próby zmian, więc powstała potrzeba stworzenia pisma reprezentującego tendencje reformatorskie.
  • Ale istniał problem natury prawnej, bo Uskina ze swoją "Gazetą Warszawską" miał monopol.
  • I niezgodnie z prawem, z inspiracji marszałka litewskiego Ignacego Potockiego, przywódcy Stronnictwa Patriotycznego, poseł Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Weyssenhoff i Tadeusz Mostowski w grudniu 1790 podpisali tzw. Prospekt "Gazety Narodowej i Obcej", zapowiedź wydania tego tytułu.
  • Ludzie Uskiny rozpoczęli kampanię przeciwko wydaniu tej gazety.
  • Zignorowali nawet złamanie monopolu, ale żądali poddania gazety cenzurze, co odrzucił Sejm.
  • Pierwszy numer wyszedł 1 stycznia 1791 r., a ostatni w sierpniu 1792r.
  • Gazeta Narodowa i Obca:
    
    
    
    • Miała więcej informacji niż "Gazeta Warszawska".
    • Pod względem formy była nowoczesna, podobna do dzienników europejskich.
    • Źródła: informacje pocztowe, "kwity" na przeciwników politycznych.
    • Relacjonowała prace Sejmu.
    • Drukowała części Konstytucji III maja.
    • Osiągała wtedy bardzo duży nakład.
    • Gdyby nie interwencja rosyjska i zwycięstwo Konfederacji Targowickiej, to...
    
    
  • Gdy jeszcze "Gazeta Narodowa i Obca" osiągała rekordowe wyniki, do gry wszedł III wydawca: ks. Karol Malinowski, ex-jezuita.
    
    
    
    • W 1792 r. zaczął wydawać nowy tytuł informacyjny "Korespondent Warszawski".
    • 3 x w tygodniu, odniósł sukces.
    • Była to gazeta bardziej stołeczna.
    • Formy mniej ambitne.
    • Skierowana do czytelnika mniej wyrobionego, mieszczanina.
    • Sprzyjająca reformatorom.
    
    
  • Zwycięstwo Konfederacji Targowickiej spowodowało zmiany:
    
    
    
    • Dekret wydany w Starym Konstantynowie marszałek konfederacji Szczęsny Potocki nakazał zamknięcie "Gazety N. i O." i pociągnięcie do odpowiedzialności wydawców tej gazety.
    • W 1792 r. władze konfederacji wysłały do wszystkich drukarni na terenie Korony i Litwy zarządzenie oznaczające cenzurę prewencyjną.
    • Obejmowała ona tylko wiadomości z kraju.
    • Spośród pism "patriotycznych" został tylko "Korespondent" Malinowskiego.
    • I Uskina chciał Malinowskiego pozbawić prawa do wydawania gazety, tym bardziej, że formalnie to właśnie Uskina miał nadal monopol.
    
    
  • Uskina zawarł umowę z Malinowskim, na podstawie której "Korespondent" mógł ukazywać się tylko do końca roku.
  • Ale Malinowski z umowy się nie wywiązał i zaczął prowadzić poufne rozmowy z konfederatami.
  • I w 1792 Malinowski otrzymał koncesję na wydawanie swojej gazety od Szczęsnego Potockiego.
  • Uskina się wkurwił i rozpoczął bezskuteczną kampanię drukami ulotnymi przeciwko Malinowskiemu.
  • Jednak przypadkowo gazeta Malinowskiego popełniła błąd, przedrukowując z niemieckiego pisma wiadomość o dezercji polskich żołnierzy.
  • Informacja ta, jako pochodząca z przedruku zagranicznego, nie podlegała cenzurze prewencyjnej, ale Uskina przesłał ten numer, z własnym komentarzem, do siedziby Konfederacji.
  • I władze uznały, że tekst ten jest bardzo szkodliwy i w wyniku procesu sądowego usunięto Malinowskiego z redakcji, ale nie zlikwidowano pisma.
  • Ta przepychanka została wykorzystana przez posła konfederacji, Tadeusza Włodka.
  • Włodek uzyskał dla siebie monopol prasowy na całym obszarze RP (od października 1793 r.), z zastrzeżeniem poszanowania dożywotniego prawa wydawania pisma przez Uskinę, co było formalnością, bo Uskina już dogorywał.
    
    
    
    • Od 1794 r. zaczął wydawać "Gazetę Krajową".
    • W kwietniu wybuchła Insurekcja Kościuszkowska, i Włodek uciekł na Litwę, a tytuł przejął Antoni Lesznowski.
    
    
  • Lesznowski przekształcił "GK" w "Gazetę Wolną Warszawską".
  
  
• Czasopisma społeczno-kulturalno-literackie:
  
  
  
  • W II połowie XVIII w Europie pojawiły się czasopisma moralizatorskie, które miały wykonywać czytelników w duchu ideologii oświeceniowej.
  • Zaczął tam dominować esej filozoficzno-moralizatorski.
  • Pierwsze takie polskie pismo to, wychodzące od 1761 r., "Patriota polski, kartki tygodniowe zawierający".
  • Drugie - "Monitor":
    
    
    
    • forum dyskusji ludzi oświecenia,
    • wychodził 1765 - 1785 r.,
    • o formule ściągniętej ze "Spectatora",
    • publikował: Diderota, Bohomolca, Naruszewicza.
    • zawierał eseje i felietony (Bohomolca).
    
    
  • "Zabawy przyjemne i pożyteczne":
    
    
    
    • pismo inspirowane przez otoczenie króla Stanisława Augusta.
    • Red. Adam Naruszewicz, pisał tam ks. Ignacy Krasicki.
    • Pismo rozrywkowe, dominowały w nim formy literackie.
    • "Bawić ucząc i ucząc bawić" (moim zdaniem raczej "bawić ucząc i uczyć bawiąc").
    • Uznawane za nieformalny organ Obiadów Czwartkowych.
    
    
  • "Pamiętnik Polityczny i Historyczny"
    
    
    
    • wydawany od 1782 r. przez ks. Piotra Świtkowskiego (jezuita).
    • Przedruki zagraniczne i informacje z różnych dziedzin (ekonomia, nauka)
    • Pierwsze polskie pismo populrno-naukowe.
    
    
  • "Magazyn Warszawski"
    
    
    
    • też wydawany przez ks. Świtkowskiego.
    • Pierwszy polski magazyn.
    • Adresowany do odbiorców obojga płci.
    • 1784 - 1786 r.
    • w 1792 r. Konfederacja Targowicka zakazała wydawania ks. Świtkowskiemu "Pamiętnika..."
    
    
  • "Dziennik Handlowy".
    
    
    
    • Specjalistyczne pismo prawno - handlowe.
    • Założyciel i redaktor: Tadeusz Podlecki.
    
    
  • Podsumowanie:
    
    
    
    • Grupa czasopism społeczno - literacko - naukowo - moralizatorskich w Polsce nie odbiegały poziomem od europejskich tego typu wydawnictw.
    
    
• Okres Insurekcji Kościuszkowskiej (wrzesień 1794):
  
  
  
  • Zniesiono stworzone przez Konfederację instrumenty ograniczania prasy.
  • Przez cały ten okres ukazywała się w Warszawie "Gazeta wolna warszawska" Antoniego Lesznowskiego.
    
    
    
    • Charakter umiarkowany, nie wspierała radykalnych środowisk jakobińskich.
    
    
  • "Korespondent narodowy i zagraniczny" wznowiony przez ks. Malinowskiego miał podobną linię polityczną.
  • Powstańcy przywiązywali do prasy wielką wagę.
  • W ramach rządu powstańczego: Rady Najwyższej Narodowej działał Wydział Instrukcji Narodowej, czyli I ministerstwo propagandy.
  • Na czele WIN stanął ks. Franciszek Xawery Dmochowski (pijar, satyryk i krytyk, politycznie bliski radykalnym jakobinom)
  • W lipcu 1794 ukazała się "Gazeta rządowa".
    
    
    
    • Oficjalny organ rządu powstańczego.
    • Krytykowana za radykalizm.
    • Publikowała tajne dokumenty ambasad państw zaborczych.
    • Przestała się ukazywać, gdy wojska rosyjskie zajęły Warszawę.
    
    
  • Jednak po pewnym czasie władze rosyjskie zezwoliły na wydawanie gazet Lesznowskiego (tytuł zmieniony na "Gazeta Warszawska") i Malinowskiego.
  • Wraz z powrotem Rosjan przybył Tadeusz Włodek, który przejął "Gazetę Warszawską" w 1795.
  • Gdy w 1796 r. Warszawa została wcielona do terytorium Prus decyzją III rozbioru Polski, Włodek utracił przyznany przez Rosjan monopol.
  • Władze pruskie rozpoczęły nowy proces koncesyjny.
    
    
    
    • Nie uznawały monopolu.
    • Wprowadziły koncesje, na którą Włodek nie miał szans.
    
    
  • Wnioski koncesyjne złożyli Malinowski (odrzucony) i Lesznowski (otrzymał).

Pozostałe części cyklu Historia prasy polskiej:

• Historia prasy polskiej - lata 1815-1830
• Historia prasy polskiej - lata 1831-1914
• Historia prasy polskiej - lata 1914-1939
• Historia prasy polskiej - lata 1939-1945
• Historia prasy polskiej - lata 1945-1957
• Kampania prasowa Marca `68
• Zmiany mediów elektronicznych w Polsce po 1989 roku