Co to jest ikona społeczna? Jak zdjęcie staje się ikoną?

Portret, zdjęcie ulicy, fotografia rodzinna, przyroda, obrazy biedy, zniszczenia powojenne,… . Każdy obraz odzwierciedla rzeczywistość, wykazuje podobieństwo między znakiem a przedmiotem oznaczanym. Nie każdy jednak niesie ze sobą pewne przesłanie, bagaż emocjonalny i informację skierowaną do szerszego grona odbiorców –czytelników, wymagającą ich skupienia, aktywnego odebrania komunikatu, przede wszystkim myślenia. Są fotografie, których celem jest utrwalenie ulotności chwili, ukazanie szerokich możliwości techniki i warsztatu fotografa ale są i takie, które służą ukazywaniu czy zwróceniu uwagi społeczności na istotne problemy, o których istnieniu bądź skali większość nie zdaje sobie sprawy. Mam tutaj na myśli prace m.in. Jamesa Nachtwey’a, Roberta Capy, Doroty Lange, Lewisa Hine’a czy choćby Waltera Ballhausea. Ostatni z nich, działacz robotniczy, w latach trzydziestych fotografował dla „ Der Arbeiter- Fotograf” portrety bezdomnych, starców i dzieci mieszkających w biednych dzielnicach Hannoveru. Ruch fotografów-robotników, do którego należał miał na celu uświadamianie proletariatu jakie są realia ich życia oraz siłę polityczną. Najsłynniejsze zdjęcie Waltera Ballhausea, przedstawiające dziecko pomiędzy dwoma miejskimi budynkami próbujące dosięgnąć wody, wyraża stosunek do władzy i bunt na zastaną rzeczywistość. Poprzez upublicznianie takich zdjęć Ballhause angażuje się w życie społeczne. Prace Lewisa Hine’a dowodzą o niegodnych warunkach pracy w uprzemysławianym świecie, szczególnie o wykorzystywaniu dzieci ponad ich siły („Chłopcy z kopalni węgla w South Pittston” , „Dziesięcioletnia prządka”).

Zdjęcia te pełnią funkcję ikon społecznych. Mają na celu walkę ze światem poprzez rozprzestrzenianie informacji i zmianę istniejącego stanu rzeczy. Fotografowie, o których mowa, pokazują rzeczywiste problemy z jakimi stykali się ludzie z nikąd nie mogący doczekać się pomocy. Kierując się poczuciem obowiązku służby społecznej przedstawiali sceny wywołujące współczucie u odbiorcy i tym samym wymuszali poparcie dla przeprowadzenia zmian w sposobie kierowania państwem . Obrazy te spełniają nie tylko funkcję informacyjną ale perswazyjną i kulturotwórczą. Z jednej strony mogą służyć osiąganiu efektów ideologicznych , a drugiej potwierdzaniu pewnych wartości i stereotypów.

Zdjęcie może być ikoną społeczną kiedy historia jednego człowieka przywoła losy całej społeczności. Nie będzie odnosić się jedynie do odosobnionej jednostki ale symbolizować większość. Przykładem są zdjęcia Roberta Capy z wojny domowej w Hiszpanii. Powstałe w 1936 roku na froncie pod Kordobą zdjęcie żołnierza Lojalistów, którego Capa sfotografował dokładnie w momencie postrzelenia w głowę, błyskawicznie obiegło świat i stało się ikoną wojny. Od tamtego momentu każdy kto pomyślał „wojna” miał przed sobą obraz padającego rewolucjonisty. Ikoną społeczną , bardzo popularną nie tylko w Ameryce Łacińskiej ale i w USA czy Europie, jest postać Che Guevary, komunisty argentyńskiego i prowodyra rewolucji kubańskiej. Uważany jest on za bohatera narodowego na Kubie, który porzucił przywileje klasy średniej na rzecz solidarności z ubogimi i pokrzywdzonymi. Jego nazwisko kojarzy się na świecie z niezłomnością w walce o prawa człowieka. Che urósł nawet do rangi ikony buntu i niezgody wobec biedy. Jego wizerunek, stworzony przez Alberto Korde, jest wykorzystywany w licznych demonstracjach m.in. antyglobalistów. Można go zobaczyć na milionach koszulek czy na ścianach . Ernesto Guevara stał się ikoną, wzorem do naśladowania wręcz obiektem kultu. Jednakże jego zwolennicy, zauroczeni inteligencją przywódcy i poczuciem humoru, nie zawsze byli świadomi prawdziwego oblicza Che.

Aby zdjęcie stało się ikoną musi opowiadać jakiś mit, wiązać się z konkretnym wydarzeniem bądź osobą, być zakorzenione w kulturze. Nie może odwzorowywać rzeczywistości ale musi emanować naturalizmem. Tak jak zdjęcia Nachtwey’a. Relacja powrotu mieszkańców Kosowa po wojnie do rodzinnych okolic. Rozpacz kobiety nad ruiną swojego domu. Lament i cierpienie matki kiedy przywożą ciało jej syna. Masowe pochówki. Okaleczone dzieci. Fotograf uzmysławia światu ogrom zniszczenia wojny . Jego zdjęcia stają się symbolem sytuacji, którą przedstawiają. Nachtwey jednym obrazem potrafi dosadnie oddać dramat trudnych wydarzeń. Zdaje sobie sprawę, że aby przekonać odbiorcę do historii, którą chce przekazać musi najpierw sam ją odkryć i przekonać do niej siebie. W swej pracy ukazuje własne emocje i uczucia. Dzięki temu sprawia , że „czytelnik” mu wierzy.

W filmie dokumentalnym „The war photographer” doskonale możemy zobaczyć jak Nachtwey przygotowuje się do swej pracy. Rozmawia z ludźmi, słucha ich relacji i żalów, widzi łzy, sam staje się uczestnikiem historii, którą opowiada. Okazuje szacunek ludziom, dlatego udaje mu się zyskać akceptację, zgodę ludzi na towarzyszenie im w ciężkich chwilach. Rozumieją, że cały świat musi zobaczyć tragedię i niesprawiedliwość jakiej doświadczyli, aby nigdy więcej nie dopuścić do czegoś podobnego. Zdjęcia Nachtwey’a mają być odzewem na to, co zobaczył w Kosowie, w południowej Afryce czy w Jakarcie, mają kreować nastroje społeczne i zmieniać nastawienie Zachodu do problemów społecznych. Stanowią również historyczną pamięć ludzkości, najczęściej, niestety, przerażających fragmentów naszych losów.

James Nachtwey galerię swoich zdjęć opatrzył właśnie mottem „Byłem świadkiem i te obrazy są moim świadectwem. Wydarzenia, które utrwaliłem nie powinny zostać zapomniane i nie mogą zostać powtórzone”. Podobnie jak zdjęcie McCullina, opublikowane w New York Timesie, uciekających przed bombardowaniem napalmem wietnamskich dzieci, stało się decydującym momentem w nastawieniu Amerykanów do wojny w Wietnamie. Wstrząsnęło ono opinią publiczną bardziej niż wszystkie reportaże telewizyjne doprowadzając do przerwania wojny.

Głównym czynnikiem, który wpływa na to, że zdjęcie staje się ikoną nie są wcale względy artystyczne czy estetyczne. Sądzę, że jest nim sztuka pokazania w jednym ujęciu całej historii, która wydarzyła się w określonym miejscu i danym czasie. Nie jest to rzeczą łatwą. Odbiorca dzięki gruntownej znajomości źródeł literackich właściwych dla danej kultury, jej zwyczajów, tradycji może zrozumieć użycie pewnych znaków i zdarzeń, pomocna jest też znajomość biografii i sposobu myślenia twórcy.

Treść fotografii, jej istotę, można zrozumieć w kontekście okresu historycznego, do którego należy, przekonań religijnych czy filozoficznych społeczeństwa. Tworzący obraz generuje jego znaczenie zgodnie z systemem znaków jaki prezentuje. To w jaki sposób „czytelnik” odkoduje przekazywane treści zależy od jego doświadczeń, wiedzy wrażliwości etc. Dlatego też percepcja obrazu nigdy nie jest do końca zgodna z intencją nadawcy. Znaki nie muszą być zrozumiałe i adekwatne do jego woli. Myślę, że w ikonie istotne jest , bardziej niż w zwykłym zdjęciu, to co czuje odbiorca patrząc na fotografię i jego skojarzenia. Interpretacji jednego zdjęcia może być wiele.