Prawny wymiar międzynarodowego obiegu informacji

artykuł udostępniony przez Rubikon, studencki kwartalnik naukowy
ukazał się w numerze 3 (10) / 2000

Współcześnie największe możliwości daje przekaz satelitarny oraz internet. Historia doskonalenia środków komunikowania międzynarodowego jest zarazem opisem rozwoju cywilizacji ludzkiej. Przy czym jako postęp można postrzegać także stopniowe zdobywanie umiejętności odróżniania informacji prawdziwych od fałszywych.

Obecnie informacja jest towarem mającym określoną cenę. Dostęp do wielu informacji jest atrybutem władzy i pozwala kierować wieloma procesami społecznymi (1).

Według J. Olędzkiego wyrazem postępujących zmian jest pojawianie się nowych terminów takich jak: "komunikacja" czy "telematyka", które oznaczają fakt łączenia ze sobą rozległych sieci komputerowych poprzez działające kanały telekomunikacyjne oraz przekazywanie obrazu metodą cyfrową i światłowodami. (2)

Aspekty teoretyczne

W literaturze przedmiotu można spotkać kilka definicji komunikowania międzynarodowego. K. Krzysztofek pod pojęciem tym rozumie proces komunikowania między ludźmi należącymi do różnych państw narodowych. Definicja ta lokuje komunikowanie międzynarodowe w kontekście państwowości, jednak obieg informacji zachodzi niezależnie od granic państwowych. Komunikowanie międzynarodowe należy więc rozumieć jako ciągły i nieuchronny proces komunikacji społecznej w świecie, w którym uczestniczą wszystkie rodzaje środków przekazu, ludzie, narodowe i ponadnarodowe instytucje, organizacje międzynarodowe i korporacje transnarodowe, dzieła sztuki i wytwory materialne (narzędzia, artykuły przemysłowe itp.). (3)


Istnieje kilka modeli współczesnych kierunków przepływu informacji w świecie: "model Galtunga", w którym świat podzielony jest na "centrum" i "peryferie"; "model wertykalny" dzielący państwa na uprzemysłowioną, bogatą Północ i biedne, rolnicze Południe oraz "model trójkątnego przepływu": Zachód - Wschód - Południe.

Geneza idei swobodnego przepływu informacji sięga koncepcji wolności słowa filozofii liberalnej. Liberałowie uważają, że wolność wyrażania opinii jest podstawą utrzymania dobrobytu oraz powodzenia społeczeństwa i jednostki. Uważana jest ona za naturalne prawo i najbardziej skuteczne narzędzie odkrywania prawdy. Obowiązkiem zaś państwa jest zapewnienie tej wolności i chronienie jej. (4)

Główną przesłanką sprzyjającą snuciu rozważań na ten temat był rozwój przemysłu w ówczesnej Anglii. W związku z tym doktryna głosiła, iż wolny przepływ towarów i kapitałów pozwala wszystkim państwom dokonującym tej wymiany na osiągnięcie dużych korzyści gospodarczych. Swobodna wymiana towarów miała prowadzić do eliminowania źródeł konfliktów, ponieważ każde państwo miałoby wolny dostęp do surowców i rynków zbytu.

Czas pionierów

Po zakończeniu I wojny światowej temat ten ponownie został podjęty przez amerykańskie przedsiębiorstwa prasowo-wydawnicze oraz agencje informacyjne, które rozpoczęły walkę z monopolem ówczesnych agencji europejskich. Lata II wojny światowej znacznie przyśpieszyły realizację koncepcji swobodnego przepływu informacji. W 1943 r. podczas XXI konferencji Amerykańskiego Stowarzyszenia Wydawców przyjęto rezolucję, w której postulowano "światową gwarancję wolności prasy według amerykańskiej tradycji i praktyki". Autorem idei swobodnego przepływu informacji był przewodniczący amerykańskiej Federalnej Komisji do Spraw Komunikowania James L. Fly. (5)

Myśl ta stała się wkrótce doktryną amerykańskiej koncepcji komunikowania międzynarodowego.
Pierwszym krokiem w kierunku lansowania doktryny swobodnego przepływu informacji było przekonanie do jej zasad państw Ameryki Łacińskiej. W lutym 1945 r. na Konferencji Państw Amerykańskich w Sprawie Wojny i Pokoju w Mexico City przyjęto promowaną przez Stany Zjednoczone rezolucję o "swobodnym dostępie do informacji". Idea ta znalazła również swoje odbicie w kilku aktach prawno-międzynarodowych.


W dniach 23 marca - 21 kwietnia 1948 r. w Genewie odbyła się konferencja pod patronatem ONZ poświęcona wolności informacji. Podczas obrad konferencji został zgłoszony projekt konwencji w sprawie wolności informacji. Został on przyjęty przez konferencję 31 głosami za, 6 przeciw (kraje bloku wschodniego) i przy dwóch wstrzymujących się (USA i Australia). W trakcie dalszych obrad zostały zgłoszone jeszcze dwa projekty, które wraz z pierwszym zostały połączone i przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne 13 maja 1949 r.

W 1948 r. Konferencja Generalna UNESCO przyjęła tzw. Umowę Bejrucką, która zapewnia nieograniczony przepływ materiałów wizualnych i dźwiękowych. W 1950 r. przyjęto Umowę Florencką o swobodnej wymianie idei i czasopism, dzieł sztuki, aparatury do badań naukowych i innych materiałów oświatowych, naukowych i kulturalnych. Na IX Konferencji Generalnej UNESCO w New Delhi w 1956 r. przyjęto rezolucję nawołującą państwa do wykorzystania środków masowej informacji dla wzrostu wzajemnego zrozumienia i współpracy narodów i państw oraz w celu zmniejszenia międzynarodowych napięć i zapewnienia pokoju w świecie.

Impulsem, który zasadniczo zaważył na zwiększeniu zainteresowania UNESCO problemem przekazywania informacji, był rozwój nowoczesnych technik komunikacji. W rezultacie tego w 1972 r. przyjęto Deklarację o Podstawowych Zasadach Wykorzystywania Przekazu Satelitarnego do Swobodnego Przepływu Informacji, Upowszechniania Oświaty i Większej Wymiany Kulturalnej.

Imperializm informacyjny

W tym czasie pojawiły się głosy oskarżające zasadę swobodnego przepływu informacji o hamowanie rozwoju kultur narodowych i sprzyjanie rozwojowi "imperializmu informacyjnego". (6)

W wyniku tego XVIII Sesję Generalną UNESCO w 1974 r. poświęcono konieczności "przepływu dwukierunkowego i zrównoważonego". W tym samym roku w wyniku porozumienia pomiędzy International Press Institute (IPI) w Zurychu i amerykańskim Inter-American Press Association (IAPA) powołano Komitet Światowej Wolności Prasy (WPFC). Komitet promował hasło wolności informacji i potrzebę ochrony zasad demokracji.

Również w Akcie Końcowym KBWE nawiązano do tych zasad stwierdzając w preambule części 2 rozdziału Współpraca w dziedzinie humanitarnej i w innych dziedzinach, że "Państwa uczestniczące [...] stawiają sobie za cel ułatwienie bardziej swobodnego i szerszego rozpowszechniania wszystkich rodzajów i form informacji [...]".

W latach siedemdziesiątych ideę zrównoważonej międzynarodowej wymiany informacji zaczęły promować kraje rozwijające się. Poświęcona temu problemowi była regionalna Konferencja UNESCO w San Jose w 1976 r. Koncepcja takiego przepływu informacji nie oznaczała zamiaru ustanowienia jakichkolwiek mechanizmów ograniczających przepływ importowanych materiałów, lecz wyrażała żądanie większego obiektywizmu i prawa do odpowiedzi, a przede wszystkim decyzję zwiększenia narodowej i regionalnej produkcji informacji i zagwarantowania właściwego międzynarodowego ich przepływu.

W Nairobi w 1976 r. na XIX Sesji Generalnej UNESCO dając wyraz tym postulatom przyjęto plan pracy na lata 1977-1982, gdzie za zasadniczy cel uznano "osiągnięcie swobodniejszego i bardziej zrównoważonego międzynarodowego przepływu informacji". W Paryżu w 1978 r. na następnej Konferencji UNESCO przyjęto Deklarację o Mass Mediach. Dokument ten przede wszystkim podkreślał znaczenie "swobodnego przepływu oraz szerszego i bardziej zrównoważonego rozpowszechniania informacji". (7)


Na XXI Konferencji w Belgradzie w 1980 r. podjęto decyzje w sprawie utworzenia nowego ładu informacyjnego i powołania Międzynarodowego Programu Rozwoju Komunikowania, który był zgodny z życzeniami państw rozwijających się. Wywołało to ostrą krytykę ze strony Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i RFN oskarżając UNESCO, że ulega rządom autorytarnym i komunistycznym, które chcą ograniczyć wolność prasy. W odpowiedzi na postanowienia konferencji zachodnie korporacje i stowarzyszenia prasowe zaczęły organizować w 1981 r. własne konferencje i seminaria. Przykładem takiej konferencji była konferencja w Talloires, która odbyła się w dniach 15-17 maja 1981 r. z udziałem WFPC i przedstawicieli "wielkiej czwórki" agencji informacyjnych. (8)

Nowa strategia

Na XXV Konferencji UNESCO w Paryżu w listopadzie 1989 r. przyjęto "nową strategię" w dziedzinie komunikowania. Zakłada ona realizację działań UNESCO dla zabezpieczenia swobodnego przepływu informacji na poziomie międzynarodowym i narodowym, a także bardziej równomierne i szersze rozprzestrzenianie jej bez ograniczeń w swobodzie wypowiedzi. Za podstawowe zasady swobodnego przepływu informacji uznano: prawo do wolności wypowiedzi, wolności druku, niezależności mediów i dziennikarzy oraz różnorodności i pluralizmu środków komunikowania.

Współcześnie znacznie szybciej i na większą skalę są przekazywane informacje. Stało się to głównie dzięki upowszechnieniu się idei swobodnego przepływu informacji oraz ogromnemu postępowi technicznemu, który spowodował, że rozszerzyła się gama środków, którymi może posługiwać się społeczność międzynarodowa w celu porozumiewania się. Można oczekiwać, że w nadchodzącym wieku powstaną nowe, jeszcze doskonalsze środki komunikowania się, które ułatwią proces wymiany poglądów i idei ludzkości.

PRZYPISY:

• 1. W Stanach Zjednoczonych Ameryki po 1970r. ponad połowa ogółu zatrudnionych pracuje w przemyśle informacyjnym obejmującym elektroniczne i papierowe środki przekazu, reklamę, oświatę, przemysł telekomunikacyjny, banki, biblioteki, placówki badawcze i ośrodki obliczeniowe.
• 2. J. Olędzki, Informacja i komunikowanie międzynarodowe, w: Międzynarodowy obieg informacji, Warszawa 1992.
• 3. J. Olędzki, Komunikowanie w świecie, Warszawa 1998, s. 19-20.
• 4. Por. J. S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, Warszawa 1959.
• 5. W 1944 r. w ósmym numerze amerykańskiego pisma "Free World" opublikował on artykuł pod tytułem "Swobodny przepływ informacji musi łączyć narody".
• 6. Oskarżenia takie były wysuwane głównie przez przedstawicieli państw socjalistycznych i rozwijających się.
• 7. W owym czasie następowała zmiana stanowiska Stanów Zjednoczonych, które od 1978 r. broniły zasady "swobodnego przepływu informacji".
• 8. Podczas konferencji stwierdzono, że krajom Trzeciego Świata należy pomagać w "rozwoju ich postępu technicznego, w zwiększeniu transferu kadr i sprzętu oraz produkcji tańszego papieru gazetowego, pomagać poprzez zmniejszenie taryf komunikacyjnych i wyeliminowanie innych barier ograniczających rozwój środków przekazu".