Retoryka i etyka

Obrady zainaugurowało wystąpienie prof. dr hab. Jakuba Z. Lichańskiego, który przedstawił antyczne etyczne korzenie retoryki. Referent stwierdził, że gdy przygotowujemy dowolny tekst, poza wskazaniami teorii retoryki, musimy uwzględnić zbiory dyrektyw: osobnicze, które wynikają z osobistych poglądów, przekonań, a także preferencji np. stylistycznych oraz sposobów zachowania, a także ogólnospołeczne, które są zbiorem pewnych zasad, jakie wyznajemy jako członkowie np. danej grupy społecznej. Konkluzją referatu było stwierdzenie, że retoryka tkwi w etyce, a punktem wyjścia winna być wierność klasycznej tradycji retorycznej.

Z kolei prof. dr hab. Marek Skwara skupił się na zagadnieniach związanych z etyką mówców na przykładach historycznych, a także współczesnych. Akcentował, że w przypadku systemów demokratycznych bezkarność retorów jest ograniczona. Prof. dr hab. Edward Jeliński przybliżył pojęcie odpowiedzialności, jako weryfikatora postępowania ludzi. Jak zaakcentował występuje deprecjacja kategorii odpowiedzialności, szczególnie w XX wieku, kiedy nastąpiło zagubienie człowieka i przestały obowiązywać istniejące stereotypy myślenia. Systemy zakazów i nakazów są nieakceptowane, a w miejsce krytykowanych nie znaleziono nic nowego. Natomiast prof. dr hab. Michał Głowiński opisał retorykę nienawiści i empatii. Niestety, posługując się przy tym przykładami ze sceny politycznej, opisywał wyłącznie przejawy retoryki nienawiści – języka władzy – co jest osobliwością, jak stwierdził referent, w państwie aspirującym do demokratycznego. Z kolei prof. dr hab. Aldona Kamela-Sowińska przedstawiła przykłady specyficznego języka używanego przez polityków. Zaakcentowała, że politycy uważani są za najgorzej mówiącą grupę społeczną. Politycy tworzą „polszczyznę publicznąâ€?, a w świecie polityki następuje relatywizacja słów.

Kolejna referentka prof. dr hab. Jolanta Antas przybliżyła techniki ingracjacyjne, które ludzie stosują je na co dzień, by kupić odbiorcę. Natomiast dr Jacek Wasilewski przedstawił pojęcie metaretoryki, jako specyficznego zbioru kodów. Według referenta żyjemy w świecie symulacrów, a prawda i kłamstwo to figury retoryczne w metaretoryce. Z kolei dr Michał Rusinek zastanawiał się nad problemem czy retoryka jest etycznie neutralna? A może jest mydleniem oczu, narzędziem szatana? Jednak retoryki uczy się w służbie dobra np. w szkołach wyższych. W konkluzji referent doszedł do wniosku, że retoryka nie jest jednak wiedzą systematyczną.

W dyskusji zastanawiano się czy język polityki jest zdegenerowany. Przeważa w nim aktualnie propaganda, deprecjacja przeciwnika. Dyskutanci doszli do wniosku, że zazwyczaj ten kto ma media publiczne ten przegrywa wybory – czyżby z powodu tej nienawiści? Próbowano także zdefiniować pojęcia kłamstwa i fałszu. Okazuje się, że fałsz popełniany jest zazwyczaj w dobrej wierze, w przeciwieństwie do kłamstwa.

W drugim dniu obrad, w sesji plenarnej, prof. dr hab. Tomasz Naganowski przedstawił specyfikę plagiatu, jako kradzieży literackiej, dosłownego zapożyczenia z cudzych dzieł, podane jako oryginalne i własne. Bardzo dużym problemem staje się Internet, gdzie brakuje zrozumienia własności intelektualnej. Związane z tym jest „zapożyczanieâ€? studenckich opracowań, prac licencjackich, magisterskich, czego nie ogranicza nawet system „Plagiatâ€? (określający tylko duże podobieństwo pewnych tekstów). Z kolei red. Edward Mikołajczyk podkreślił konieczność zwrócenia uwagi opinii publicznej na ocalenie wolności słowa – wolność nie jest dana nam raz na zawsze i nigdy nie wiadomo z jakiej strony przyjdzie dla niej zagrożenie. Natomiast red. Marcin Kącki zastanawiał się nad problemem etyczności dziennikarstwa śledczego. Dziennikarze muszą pamiętać, że konieczne jest zasięganie informacji przynajmniej u dwóch niezależnych źródeł. Problemem staje się także pozyskiwanie dokumentów (np. bankowych), jak również zetknięcie z pracownikami public relations, które sprawia, że obraz spraw staje się niewyraźny. Z kolei prof. dr hab. Adam Skibiński zaakcentował, że każdy akt komunikacji niesie ze sobą wzajemnie sprzężoną uwagę, słowa mają zdolność uruchamiania emocji, a wartościowanie wpisane jest w strukturę języka. Dr Rafał Zimny przedstawił natomiast specyfikę reklam pod kątem poziomu moralnego, funkcji perswazyjnej i skutków psychospołecznych. Akcentował, że odbiorca nie przyjmuje już manipulacji całkowicie bezkrytycznie.

Komunikacja perswazyjna nie jest już jednokierunkowa, a w związku z tym bardzo ważna staje się edukacja medialna, by świadomie obierać przekazy reklamowe. Natomiast Rafał Gregorowicz z agencji reklamowej JUST podkreślał, że zbliża się kryzys polskiej reklamy (kończą się możliwości przyciągania uwagi). Reklama bywa także nieetyczna – co widać np. w reklamach firm Saturn i Media Marktu, które tak naprawdę są tą samą firmą.

W dyskusji zastanawiano się przede wszystkim nad problemem dobra powszechnego w Internecie. Akcentowano, że nawet blogi objęte są ochroną prawa autorskiego. Dużo emocji wzbudziło pojęcie autoplagiatu. Okazuje się, że autoplagiat nie jest plagiatem (to nie jest czyjś utwór). W kategorii prawa autorskiego nie jest przestępstwem, ale wprowadzeniem w błąd ewentualnych czytelników. Poruszano także problem plagiatowania prac dyplomowych, które po ich obronie stają się wymuszeniem poświadczenia przez uczelnie nieprawdy (w formie dyplomu).

W trzech sesjach panelowych poruszano wiele problemów związanych z etyką oraz retoryką. W pierwszej Agnieszka Kamińska zastanawiała się nad retoryką lub manipulacją w rozmowie lekarza z rodziną potencjalnego dawcy narządów. Jak akcentowała jedynym możliwym argumentem wydaje się być odwołanie do człowieczeństwa i altruizmu: oddaj to, co wyłącznie twoje, twoje w sposób „przyrodzonyâ€?, bo tobie się to już nie przyda, a komuś uratuje życie. Założenie zdaje się samo w sobie i logiczne, i strategicznie właściwe, i intencje wzniosłe. Można więc zapytać, dlaczego tak mało skuteczne? Z kolei dr Krystyna Koziolek i dr Olga Przybyła analizowały zmienność sytuacji dydaktycznych w których znajduje się nauczyciel. Różnorodność omawianych zagadnień, zróżnicowani wiekowo i kompetencyjnie odbiorcy wymuszają na nim retoryczną elastyczność, przymuszając jego dyskurs do nieustannej dynamiki przemieszczeń: od mowy potocznej przez profesjonalny język metody i przedmiotu, aż do perswazji czy dyskursywnej przemocy. Natomiast Agnieszka Mikołajczyk opisała problemy etyczne w badaniach naukowych.

Referat miał na celu podkreślenie głównych problemów sfery moralnej, z jakimi badacze życia społecznego spotykają się na co dzień, pokazanie ich dylematów i rozterek. Dr Agata Małyska przedstawiła etykę słowa oraz techniki argumentacyjne w dyskusjach polityków. Podstawą referatu było współistnienie zasad etyki słowa i retoryki we współczesnej komunikacji publicznej. W opracowaniach językoznawczych przyjmuje się, że najważniejszymi aspektami tej komunikacji są etyczność i skuteczność. O ile w czasach starożytnych były one ze sobą ściśle powiązane, o tyle obecnie wszelkie zachowania komunikacyjne zdominowane są przez chęć osiągnięcia doraźnych korzyści, a w dyskusjach nierzadko cel uświęca środki. Etyka słowa schodzi na dalszy plan, a retoryka w języku potocznym stała się synonimem pustosłowia, a nawet oszukiwania i manipulacji językowej. Analizy oparte były na autentycznych wypowiedziach polityków, przedstawianych szerokiej publiczności w mediach. Z kolei dr Joanna Jonczek opisała rolę debaty publicznej w kształtowaniu poglądów i przekonań. Akcentowała, że mnogość rozmaitych źródeł informacji, a także szeroki przedmiotowy zakres debaty publicznej powodują sytuację, w której tworzenie autonomicznych sądów o rzeczywistości wymaga od jednostki ogromnego wysiłku. Natomiast mgr Lilianna Lakomy przedstawiła najczęstsze chwyty erystyczne w polskich kampaniach wyborczych w 2005 roku. Autorka podkreślała, że każde kolejne wybory w Polsce charakteryzowały się użyciem na coraz większą skalę środków perswazji, tak w reklamach politycznych jak i w debatach.

Wybory prezydenckie w 2005 roku były pod tym względem rekordowe. Najlepszym przykładem tego stanu rzeczy jest fakt, iż w trakcie kampanii wyborczej, po raz pierwszy zastosowano na szeroką skalę reklamę w Internecie, a wydatki tylko 2 kandydatów (Donalda Tuska i Lecha Kaczyńskiego) wyniosły prawie 30 mln złotych. Wśród polityków panuje przekonanie, że połowa polityki to tworzenie pewnego obrazu, a druga połowa to sztuka sprawiania, aby ludzie uwierzyli w ten obraz bez względu na fakty.

W sekcji drugiej mgr Izabella Górska zastanawiała się czy istnieje etyczny wymiar retoryki. W referacie autorka odpowiadała na pytanie, czy istnieje etyczna funkcja języka, czy też etyczny wymiar retoryki, analizując dwa źródła, które w wyraźny sposób problematyzują retorykę. Pierwsze źródło to antyk: analiza pojęć fundamentalnych dla etyki (zwłaszcza pojęcia cnoty), których pierwotne znaczenie nie miało zbyt wiele wspólnego z etyką, za to z retoryką wiązało się dość znacząco, oraz oczywiście Platon, w szczególności zaś "Gorgiasz". Drugie źródło to wiek XX, gdzie "problem języka", jego zwrot ku samemu sobie, stał się między innymi pożywką dekonstrukcji tradycyjnej etyki. Natomiast Paweł Krzysiek i Rafał Miszczuk przedstawili dysonans między tak zwanym Zachodem a muzułmańską częścią globu wynikający nie tylko z różnic społeczno-politycznych, ale również z odmiennych koncepcji w kwestiach etyki. Nie pominęli także fenomenu ofensywy medialnej w świecie islamu, zapoczątkowanej przez katarską telewizję Al-Jazeera. Ofensywę, której osobliwość przejawia się w strukturze własnościowej muzułmańskich mediów, w sytuacji politycznej i społeczno-kulturalnej krajów, w granicach których media te działają. Z kolei dr Agnieszka Kulik-Jęsiek przedstawiła retorykę i etykę w dziełach Jana Pawła II, a dr Piotr Ziarek etykę internetu w świetle nauczania Kościoła Katolickiego. Natomiast dr Luiza Rzymowska przybliżyła pojęcia osoby, jej wolności i godności jako kategorii porządkujących relację retoryki i etyki.

Z kolei w sekcji trzeciej dr Katarzyna Sobstyl przedstawiła referat dotyczący atrakcyjności negatywnych wzorców zachowań na podstawie listów nadsyłanych do czasopism młodzieżowych. W tekstach nadsyłanych do gazet "Twist" i "Dziewczyna" i zamieszczanych w rubrykach "Ale szok", "Ale żenada", "Ale obciach" zwraca uwagę nagromadzenie leksyki ekspresywnej, wartościującej negatywnie, a wykorzystywanej do różnych celów. Opisywanie agresywnych zachowań, deprecjonowanie innych, ale także i autodeprecjacja mogą służyć autokreacji nadawcy. Redakcje gazet zamiast propagować pozytywne wzorce zachowań, przystosowują się do tej tendencji. W ten sposób utwierdzają młodych czytelników w przekonaniu, iż norma obyczajowa m.in. usprawiedliwia agresywne zachowania w stosunku do nielubianych osób. Ponadto opisywanie sytuacji, w których to nadawca staje się obiektem działań deprecjonujących, jest podporządkowane zdobyciu przez niego popularności. Natomiast dr Piotr Pirecki opisał retorykę w eseistyce literackiej „Tygodnika Powszechnegoâ€? w latach 2001-2003. Celem referatu było udowodnienie, że pewne chwyty retoryczne służą odzwierciedleniu opinii piszącego, który posługuje się nimi z przyjętą już z góry strategią. Oddziaływanie na czytelnika odbywa się wszechstronnie - poprzez chwyty erystyczne i perswazyjne oraz stricte literackie sylogizmy. Wszystko w celu przekonywania, aby nie było wątpliwości, po czyjej stronie tkwi racja. Dr Lidia Pokrzycka przedstawiła natomiast wyniki badań prowadzonych cyklicznie o 2002 roku, dotyczących etyki w dziennikarstwie. Wydawnictwa w coraz większym stopniu są uzależnione np. od reklamodawców. Jest to zależność w wymiarze zewnętrznym – występują naciski na wydawcę, redakcję, by o czymś pisać, lub nie. Ten proces przekłada się automatycznie na zagrożenia niezależności mediów od wewnątrz. Media czasami muszą wybierać - etyka, czy dalsze utrzymanie się tytułu na rynku. Ogólne wnioski z cyklicznie przeprowadzanych ankiet są bardzo pesymistyczne. Media lokalne są znacznie bardziej narażone na naciski polityczne i mają skłonności do ulegania. Dziennikarze czasami muszą wybierać – zachowanie etyczne czy praca? Podstawą współczesnego dziennikarstwa lokalnego wydaje się być sensacja, ale z drugiej strony także nieformalne układy. Brakuje rzetelnej dyskusji nad standardami etyki dziennikarskiej. W większości przypadków, jeżeli wydawca chce być niezależny od czynników zewnętrznych musi mieć na to odpowiednie fundusze. Na niezależność trzeba więc zapracować – co sugerowali także dziennikarze w bezpośrednich rozmowach. Wszelkiego typu nieetyczne zachowania w prasie lokalnej i regionalnej są szczególnie widoczne w przypadku wąskich rynków reklamowych i ogólnie słabej sytuacji gospodarczej regionu. Z kolei dr hab. Anna Pilch opisała sposoby budowania iluzji w figurach dyskursu i figurach obrazu na przykładzie wierszy Adama Zagajewskiego. Obrady w sekcji trzeciej zakończyło wystąpienie dr Joanny Smól, która przedstawiła problemy etyczne w poradach prasowych. Referat dotyczył problemów etycznych w poradach prasowych zamieszczanych w tygodniku „Przyjaciółkaâ€?. Analizowany materiał obejmował teksty pochodzące z pierwszego dziesięciolecia wydawania pisma, tj. z lat 1948-1958 oraz z lat 1991- 2001, czyli z czasów, kiedy dokonała się jego transformacja. Te odległe dziesięciolecia łączy fakt wkraczania na polski grunt dwu ideologii – komunistycznej i demokratycznej. W referacie autorka pokazała wpływ zmian społeczno-politycznych na normy etyczne.

W dyskusji zastanawiano się m.in. nad specyfiką przekazów medialnych po 1948 roku, porównując je z aktualnymi tendencjami. Stwierdzano, że styl przekazów jest zastanawiająco podobny. Zainteresowanie wzbudziły także badania ankietowe prowadzone na Lubelszczyźnie. Dyskutanci sugerowali przeprowadzenie takich badań w całej Polsce. Nie jest to jednak proste z uwagi na niechęć środowiska dziennikarzy do wypełniania kwestionariuszy i ewentualne problemy z uzyskaniem reprezentatywnych wyników. Referaty wygłaszane w sekcjach wzbudziły bardzo duże zainteresowanie. Jednak z uwagi na dość napięty program konferencji większość wątków dyskusyjnych przenoszono do kuluarów.

W trzecim dniu obrad zastanawiano się nad etycznymi granicami retoryki adwokackiej (mec. Antoni Dynowski), kodeksem etyki sędziowskiej (prof. dr hab. Roman Hauser, Naczelny Sąd Administracyjny), retoryką maoizmu (dr hab. Czesława Glensk), etyką i retoryką w rzeczywistości policyjnej (nadkomisarz Jarosław Szemerluk) oraz etyką przekazu kaznodziejskiego (ksiądz prof. dr hab. Wiesław Przyczyna). Konferencję zakończył pokaz multimedialny dotyczący przekazywania prawdy chorym o ich stanie zdrowia (prof. dr hab. Leon Drobnik).

Obrady niewątpliwie pokazały, jak szeroki zakres pojęciowy określa retoryka i etyka. Etyka jest podstawą działań człowieka w każdej dziedzinie życia, a retoryka staje się jej nieodłącznym towarzyszem. Konferencja skupiła specjalistów z wielu dziedzin, których połączył przede wszystkim problem etyki. Oczywiście podczas krótkich dyskusji nie sposób rozwiązać skomplikowanych dylematów etycznych. Jednak zainteresowanie referentów i dyskutantów dowodzi, że tematy poruszane podczas konferencji są bardzo aktualne. Jak deklarują organizatorzy – poznańskie spotkania retoryczne będą odbywały się cyklicznie. Za dwa lata problemem przewodnim zostanie edukacja retoryczna.*****Lista wygłoszonych referatów:

• Prof. dr hab. Jakub L. Lichański, i, Etyczne korzenie retoryki; Uniwersytet Warszawski;
• Prof. dr hab. Marek Skwara, , Miedzy sofistyką a dekonstrukcją, czyli jak łatwo zapomnieć o etyce; Uniwersytet Szczeciński;
• Prof. dr hab. Edward Jeliński, O odpowiedzialności (za słowo) u progu XXI wieku, UAM Poznań;
• Prof. dr hab. Michał Głowiński, Retoryka nienawiści – retoryka empatii, Uniwersytet Warszawski;
• Prof. dr hab. Aldona Kamela-Sowińska, Polityka, politycy i ich język, Wyższa Szkoła Handlu i Rachunkowości w Poznaniu;
• Prof. dr hab. Jolanta Antas, O kłamstwie i zakłamaniu, UJ
• Dr Jacek Wasilewski, Kiedy kłamstwo uwiarygodnia, a prawda dyskwalifikuje, UW
• Dr Michał Rusinek, Retoryka poza dobrem a złem, UJ
• Prof. dr hab.Tomasz Naganowski, Plagiat w cyberprzestrzeni, UAM
• Red. Edward Mikołajczyk, Kiedy nie wolno, a należy – o dylematach etycznych, TVN
• Red. Marcin Kącki, Czy dziennikarstwo śledcze jest etyczne?, Gazeta Wyborcza
• Prof. dr hab.Adam Skibiński, Perswazja etycznie neutralna? Od retoryki do meta-NLP;
• Dr Rafał Zimny, Etyczny status fikcji reklamowej, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy;
• Rafał Grygorowicz, Prawie jak wykład: mowa o języku reklamy, agencja JUST
• Mgr Agnieszka Kamińska, Retoryka czy manipulacja? Lekarz w rozmowie z rodziną potencjalnego dawcy narządów. Perspektywa laika;
• Dr Krystyna Koziołek, dr Olga Przybyła, Między funkcjonalnym profesjonalizmem a etyką rozmowy. Cechy dyskursu nauczyciela, Uniwersytet Śląski;
• Agnieszka Mikołajczyk, Problemy etyczne w badaniach naukowych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu;
• Dr Agata Małyska, Etyka słowa a techniki argumentacyjne w dyskusjach polityków, Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii i Cudzoziemców UMCS;
• Dr Joanna Jonczek, Prawda czy tylko prawdopodobność – o roli debaty publicznej w kształtowaniu poglądów i przekonań, Uniwersytet Szczeciński;
• Mgr Lilianna Lakomy, Zastosowanie chwytów erystycznych w polskich kampaniach wyborczych 2005 roku, Uniwersytet Śląski;
• Mgr Izabella Górska, Czy istnieje etyczny wymiar retoryki? (Sokrates, Gorgiasz, Levinas, i de Man), Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego;
• Paweł Krzysiek, Rafał Miszczuk, Zrozumieć lepiej świat islamu. Etyka a kultura i media w krajach muzułmańskich, Uniwersytet Szczeciński;
• Dr Agnieszka Kulik-Jęsiek, Etyka i retoryka w dziełach Jana Pawła II, Akademia Polonijna w Częstochowie;
• Dr Piotr Ziarek, Etyka internetu w świetle nauczania Kościoła katolickiego;
• Dr Luiza Rzymowska, Pojęcia: osoby, jej wolności i godności jako kategorie porządkujące relację retoryki i etyki, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Filologii Polskiej
• Dr Katarzyna Sobstyl, O atrakcyjności negatywnych wzorców zachowań. Analiza tekstów nadsyłanych do czasopism młodzieżowych, UMCS Centrum Języka i Kultury Polskiej dla Polonii i Cudzoziemców;
• Dr Piotr Pirecki Uniwersytet Łódzki, Retoryka w eseistyce literackiej „Tygodnika Poszechnegoâ€? (2001-2003);
• Dr Lidia Pokrzycka, Media a etyka – analiza na przykładzie lubelskiego rynku prasowego, Uniwersytet Marii Curii-Skłodowskiej;
• Dr hab.Anna Pilch, Sposoby budowania iluzji w figurach dyskursu i figurach obrazu na przykładzie wierszy Adama Zagajewskiego, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Dr Joanna Smól, Problemy etyczne w poradach prasowych, UAM Poznań
• Mec. Antoni Dynowski, Etyczne granice retoryki adwokackiej;
• Prof. dr hab. Roman Hauser, Kodeks etyki sędziowskiej – oczekiwania a praktyka, Naczelny Sąd Administracyjny;
• Prof. dr hab. Czesława Glensk, Retoryka maoizmu oraz inne gry pozajęzykowe, Uniwersytet Opolski;
• Nadkomisarz Jarosław Szemerluk, Etyka i retoryka w rzeczywistości policyjnej;
• Ksiądz prof. dr hab. Wiesław Przyczyna, Etyka przekazu kaznodziejskiego;
• Prof. dr hab.Leon Drobnik, Prawda leczy czy zabija?, Uniwersytet Medyczny Poznań