Artykulacja. Sztuka dobrego mówienia [FRAGMENT]

GŁOSKA

Z mówieniem jest tak jak ze śpiewem. Parafrazując Jerzego Stuhra, można powiedzieć, że mówić każdy może, trochę lepiej lub trochę gorzej. Uważam, że lepiej jest mówić lepiej. Aby mówić dobrze, aparaty oddechowy i fonacyjny muszą być sprawne i skoordynowane. Niezwykle istotna jest również poprawna artykulacja głosek. Jak powstają i czym są głoski?

Powietrze przez jamę głosową i tchawicę wchodzi do płuc. Dzięki ruchom przepony i żeber zwiększa się objętość klatki piersiowej i płuc. W wyniku nacisku żeber i przepony następuje wypychanie powietrza z płuc przez tchawicę i krtań na zewnątrz. Wytworzona w ten sposób siła napędowa powoduje powstawanie głosek, które są elementem mowy.

Nie można mylić głoski z literą. Głoska jest jednostką mowy, czyli elementem dźwiękowym; możemy ją wymówić, a wymówioną usłyszeć. Litera jest znakiem, czyli elementem graficznym, możemy ją napisać, a napisaną przeczytać. Jedna litera nie musi odpowiadać jednej głosce, przykładem tego są dwuznaki: sz, cz, rz, ale czasami jedna litera może odpowiadać więcej niż jednej głosce, na przykład: x – iks, y – igrek i tym podobne. W różnych językach oznaczenia głosek są różne.

Należy pamiętać, że pismo jest zjawiskiem wtórnym w stosunku do mowy. Na początku istniała mowa, a potem dopiero pismo. Głoska, mówiąc najprościej, jest najmniejszym elementem językowym, który możemy wyodrębnić w budowie wyrazu. Należy do świata psychicznego, czyli dziedziny mowy i języka. Realizacja każdej głoski wymaga określonej pracy mięśni i określonego układu artykulacyjnego; są to ruchy warg, języka, żuchwy, podniebienia miękkiego i więzadeł głosowych.

W czasie mówienia artykulacja głoski następnej nie rozpoczyna się po zakończeniu artykulacji głoski poprzedniej. Pewne ruchy narządów mowy wykonywane są już wcześniej. Zjawisko to nazywamy antycypacją. Kiedy trwają one dłużej, mamy do czynienia z perseweracją.

Dzięki tym mechanizmom wymowa staje się łatwiejsza. Głoski wiążą się ze sobą w sylaby, słowa, zdania i w konsekwencji powstaje strumień mowy.

Głoski polskie sklasyfikowane są ze względu na: stopień zbliżenia narządów artykulacyjnych, pozycję więzadeł głosowych, podniebienia miękkiego, udział środkowej części języka i główne miejsca artykulacji. Większość obcokrajowców uczących się języka polskiego „łamie” sobie język na wielu polskich słowach z szcz, brzy, trzesz, w których stopień zbliżenia narządów artykulacyjnych jest duży. Nie ma się co dziwić, bo wcale nie jest łatwo powiedzieć: Grzegorz Brzęczyszczykiewicz, powiat Dolne Chrząszcze, wieś Trzeszkowice, ulica Trzech Czechów, znak zodiaku Koziorożec, nazwisko panieńskie matki Wybrzydzacz.

ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ ZBLIŻENIA NARZĄDÓW MOWY GŁOSKI DZIELIMY NA:

• samogłoski – to znaczy głoski otwarte, wymawiane przy dużym otwarciu ust;
• spółgłoski – przy ich wymawianiu narządy artykulacyjne są do siebie znacznie zbliżone.

SAMOGŁOSKI

Samogłoski decydują o melodii języka, są „muzycznym pierwiastkiem mowy ludzkiej” (Wieczorkiewicz, 1970). Są głoskami sylabotwórczymi, dźwięcznymi, gdyż powstają przy udziale więzadeł głosowych. Barwa samogłosek zależy od wielkości i kształtu rezonatora, jaki powstaje w jamie ustnej, a więc od układu warg, dolnej szczęki (żuchwy), języka i podniebienia miękkiego.

OTO PODZIAŁ SAMOGŁOSEK:

A) ZE WZGLĘDU NA RUCH PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO SAMOGŁOSKI DZIELIMY NA:

• ustne: a, o, e, u, i, y (jamę ustną oddziela od nosowej podniebienie miękkie);
• nosowe: ą, ę (podniebienie miękkie jest opuszczone, powietrze wydostaje się nosem).

B) ZE WZGLĘDU NA STOPIEŃ WZNIESIENIA JĘZYKA ROZRÓŻNIAMY SAMOGŁOSKI:

• niskie: a;
• średnie: e, o;
• wysokie: i, u;
• przednie: e, y, i (język przy artykulacji przesuwa się do przodu);
• środkowe: a;
• tylne o, u (język przy artykulacji przesuwa się do tyłu).

C) ZE WZGLĘDU NA UKŁAD WARG SAMOGŁOSKI DZIELIMY NA:

• spłaszczone: e, y, i – otwór wargowy robi się płaski;
• zaokrąglone: o, u – wargi są okrągłe;
• obojętne – wargi przybierają obojętny kształt przy artykulacji samogłoski a.

W opisie samogłosek szczególną uwagę należy zwrócić na te cechy artykulacyjne, które mają wpływ na wyrazistość wymowy. O wartości artykulacyjnej samogłosek ustnych decydują otwieranie ust, opuszczanie żuchwy, praca języka i zmieniający się przy wymowie poszczególnych samogłosek, najbardziej widoczny dla obserwatora, układ warg. Podczas wykonywania ćwiczeń polecam wymieniać samogłoski w stałej kolejności: a, o, e, u, i, y, gdyż w takiej sekwencji zmienia się układ warg.

Charakterystyka samogłosek

SAMOGŁOSKA A
USTNA, NISKA, ŚRODKOWA, OBOJĘTNA, SZEROKA
Królowa głosek polskich. Uznawana przez wielu za najbardziej muzykalną polską samogłoskę. Poprawna artykulacja samogłoski a to gwarancja dobrego mówienia.
Samogłoskę a wymawiamy, szeroko rozchylając wargi i swobodnie opuszczając szczękę. Język leży na dnie jamy ustnej i jest nieco cofnięty. Podniebienie miękkie przylega do tylnej ściany jamy gardłowej i nie pozwala przejść powietrzu do jamy nosowej, co decyduje o ustnym charakterze samogłoski a. Szczęka dolna jest opuszczona niżej niż przy artykulacji pozostałych samogłosek i to właśnie decyduje o wyrazistości a.

SAMOGŁOSKA O
USTNA, ŚREDNIA, ZAOKRĄGLONA, TYLNA, BARDZO OBNIŻONA
Samogłoskę o wymawiamy, zaokrąglając wargi i wysuwając je lekko do przodu. Język jest bardzo silnie cofnięty w głąb jamy ustnej, przez co samogłoska o nazywana jest najbardziej tylną z tylnych samogłosek polskich.

Samogłoska o jest markizą, wieczną pretendentką do tronu, o mało co, królową.
Niczego jej to nie ujmuje. Jest szeroka, wytworna, gdzieniegdzie zaokrąglona i ciągle obrażona… tfu, przepraszam, obniżona bardzo. Jeśli prawidłowo artykułujemy samogłoski i zwracamy uwagę na inne aspekty mowy, to słuchacze po naszych wystąpieniach wydają dźwięk oooo z pełnym zachwytem.

SAMOGŁOSKA E
USTNA, ŚREDNIA, SPŁASZCZONA, PRZEDNIA
Księżniczka polskich samogłosek. Podobnie jak w przypadku a, poprawna wymowa samogłoski e to gwarancja dobrej jakości mówienia. Jest jedną z najczęściej występujących polskich samogłosek.
Samogłoskę e wymawiamy przy spłaszczonych wargach i cofniętych kącikach ust. Spłaszczone wargi w mowie potocznej prawie nie występują. Trzeba uważać, by spłaszczenie nie było przesadne, bo jest to rażący mankament w mówieniu. Pojawia się wówczas tak zwany kozi głos, który bardzo drażni słuchaczy. Prawda, Mieeeeteeek?

SAMOGŁOSKA U
USTNA, TYLNA, WĄSKA, ZAOKRĄGLONA
Samogłoskę u wymawiamy, układając wargi jak do gwizdania, wysuwamy wargi do przodu i zaokrąglamy jeszcze bardziej niż przy wymowie samogłoski o. Samogłoska u często występuje w sąsiedztwie innych samogłosek.

U jest ujmującą królewną wśród samogłosek. Nie lubi samotności. Jest wesoła i często uroczo się uśmiecha, ale śmiechem delikatnym z intencją: „No wie pan, jak można”. Ponieważ kluczem do sprawnej artykulacji samogłoski u jest sprawność ruchowa warg, raz po raz widać u jak z buzią w ciup, udaje opalać się na dziób (statku oczywiście). Gdy jest rozczarowana, potrafi wyrazić to prostym uuu. Pamiętajmy, że samogłoska u również jest gwarancją dobrej artykulacji.

SAMOGŁOSKA I
USTNA, WYSOKA, PRZEDNIA, SPŁASZCZONA, WĄSKA
Chyba najweselsza z głosek polskich. Bywa zmienna, trudna, chimeryczna, miewa humory. Trafnie charakteryzuje ją Bogusława Toczyska: i jest nośna i lśniąca, delikatna i miękka, a zarazem wrzaskliwa i ostra. Istna dama dworu samogłosek polskich. I często pomaga śpiewakom rozgrzać aparat artykulacyjny przed występem, słychać ją wtedy w towarzystwie m (mi mi mi mi mi).

Samogłoskę i wymawiamy przy najwęższej szparze ust, a więc wargi są najbardziej spłaszczone. Język najsilniej przesuwamy do przodu jamy ustnej, jednocześnie kąciki ust cofamy jakby do uśmiechu.

SAMOGŁOSKA Y
USTNA, PRZEDNIA, WĄSKA, SPŁASZCZONA, WYSOKA
Samogłoskę y wymawiamy przy wargach mniej spłaszczonych niż samogłoskę i oraz przy zbliżonych do siebie szczękach. Uwaga! Jeżeli stopień zbliżenia szczęk jest za duży, to zaciera się słyszalność tej głoski szczególnie na końcach słów. Niewyraźna i niedbała wymowa może powodować zatarcie się różnic artykulacyjnych samogłosek y oraz i. Najczęstszymi przyczynami braku wyrazistości w wymowie samogłosek są: zbyt mało opuszczona dolna szczęka i nieprawidłowe funkcjonowanie podniebienia miękkiego.

Y jest samogłoską traktowaną po macoszemu. Często w ćwiczeniach występuje na końcu szyku, jest niedopowiadana. Y to prawdziwy Kopciuszek wśród samogłosek. Kopciuszek często zaciska zęby w bezsilności i kiedy mówi przez wąskie usteczka, jest mało słyszalny. Ale Kopciuszek dobrze potraktowany, i nie mówię tu zaraz o wróżce, rozkwita jak piękny kwiat, potrafi być wtedy również elementem śpiewnym języka polskiego, tak jak pozostałe siostry samogłoski. Nie pozwólmy, aby Kopciuszek y stał z boku, zaprośmy go do zabawy i ćwiczmy z y tak jak z pozostałymi samogłoskami. Bo jak nie, to zacznie się śmiać hyhyhy, przeistaczając się w Shreka.

Sztuka dobrego mówienia bez bełkotania i przynudzania

autor: Mirosław Oczkoś
wydawca: Wydawnictwo RM
wydanie: trzecie
ISBN: 978-83-8151-901-4
format: 163×231 mm
liczba stron: 288
premiera: 23 października
zamówienia: www.rm.com.pl
cena: 44,99 zł

* * *
Patronem medialnym książki Sztuka dobrego mówienia bez bełkotania i przynudzania jest tygodnik internetowy Reporterzy.info.