Prawo cytatu w internecie, czyli co, kiedy i ile wolno wykorzystać

Z uwagi na szeroką dostępność treści w internecie z łatwością można uzyskać dostęp do utworów autorstwa innych osób. Chociaż korzystanie z cudzych utworów zazwyczaj oznacza konieczność uzyskania zgody twórców, to niekiedy można z nich korzystać bez uzyskania akceptacji – zezwala na to prawo cytatu. Oto, jakie kryteria decydują o możliwości skorzystania z prawa cytatu.

Czym jest prawo cytatu i jaki ma zakres?

Prawo cytatu jest przewidziane w ustawie z dnia 04 lutego 1994 r. o Prawie autorskim i prawach pokrewnych, a konkretnie w art. 29. Ma ono na celu umożliwienie legalnego, publicznego udostępniania cudzej twórczości w ściśle określonych warunkach. Zgodnie z tym przepisem dozwolone jest przytaczanie urywków rozpowszechnionych utworów, a nawet drobnych utworów w całości we własnym dziele. Prawo cytatu nie ogranicza się jedynie do utworów literackich, ale ma zastosowanie także w odniesieniu do utworów plastycznych, fotografii, filmów czy utworów muzycznych.

Aby można było skorzystać z prawa cytatu we własnym dziele, dzieło to musi stanowić utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Oznacza to, że musi stanowić przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (ta definicja znajduje się w art. 1 wspomnianej ustawy i jak widać jest ona niezwykle szeroka).

Prawo cytatu ma zastosowanie w odniesieniu do utworów rozpowszechnionych. Pojęcie utworów rozpowszechnionych należy odróżnić od pojęcia utworów opublikowanych, które jest w praktyce pojęciem węższym. Utworem rozpowszechnionym, zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 3 wspomnianej ustawy, jest bowiem utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Natomiast utworem opublikowanym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały udostępnione publicznie. Prawo cytatu dotyczy zatem utworów, które zostały udostępnione publicznie nawet jednorazowo, np. w postaci tekstu zamieszczonego na stronie internetowej.

Cele, dla jakich można stosować prawo cytatu

Prawo cytatu nie może być wykorzystywane w dowolnych celach, lecz w celach ściśle określonych przepisami. Do takich celów należą:

• wyjaśnianie,
• nauczanie,
• krytyczna analiza cudzej twórczości,
• prawa gatunku twórczości.

Możliwość korzystania z prawa cytatu w związku z wyjaśnianiem i nauczaniem ma służyć wyjaśnieniu toku rozumowania, czy poglądów prezentowanych w utworze, w którym cytat jest wykorzystywany. Prawo cytatu może zostać wykorzystane w takim celu pod warunkiem, że nieskorzystanie z niego czyniłoby niemożliwym lub utrudniałoby interpretację własnego dzieła. Warto podkreślić, że korzystanie z prawa cytatu w związku z wyjaśnianiem lub nauczaniem nie musi się wiązać z branżą edukacyjną, np. działalnością szkół wyższych, regularnie publikujących utwory o takim charakterze. Wyjaśnianie lub nauczanie może mieć dowolny charakter – choćby formę zamieszczanych na blogu porad o wędkowaniu, czy przepisów kulinarnych.

Krytyczna analiza cudzej twórczości ma na celu interpretację lub polemikę z cudzym utworem, np. poglądami na dany temat. Korzystanie z prawa cytatu w tym celu musi cechować się takim przytaczaniem fragmentów cudzej twórczości, który nie wypacza sensu danego utworu. A zatem tego warunku nie spełnia np. zaprezentowanie cudzego poglądu wyrażonego w formie tekstu, które ma charakter wybiórczy, czy wręcz tendencyjny i nie oddaje jego znaczenia w pełnym zakresie, stworzonym przez cytowanego autora.


Korzystanie z prawa cytatu w celu prawa gatunku twórczości, to wykorzystywanie cudzej twórczości w sposób jednoznacznie nawiązujący do własnego dzieła. Powoływanie się na ten cel prawa cytatu możliwe jest jedynie wtedy, kiedy brak możliwości skorzystania z cudzego dzieła uniemożliwiłby stworzenie własnego utworu. Przykładami wykorzystującej prawo cytatu w tym celu mogą być: tworzenie karykatur, działalność kabaretowa, pastisze i parodie odwołujące się do innych utworów, czy też stworzenie kolażu w postaci zamieszczonego w Internecie filmu stanowiącego przemyślaną i uporządkowaną kompilację fragmentów cudzych filmów lub grafik.

Kwestią kontrowersyjną jest wykorzystanie cudzej twórczości w celu poprawy estetyki własnego utworu, np. wykorzystanie fragmentów cudzych fotografii w celu "upiększenia" utworu, jakim jest układ graficzny na własnej stronie internetowej. Należy jednak przyjąć za słuszny pogląd, wedle którego takie korzystanie z prawa cytatu jest dozwolone nie tyle z mocy prawa, co z mocy ustalonych zwyczajów. Tym niemniej, każdy przypadek tego rodzaju wykorzystywania cudzej twórczości należy rozpatrywać indywidualnie, w oparciu o wszystkie towarzyszące mu okoliczności.

Jak duży fragment cudzego utworu można zacytować?

Korzystanie z prawa cytatu wiąże się z wykorzystywaniem fragmentów cudzych utworów lub drobnych utworów w całości. Czy przepisy przewidują jakąś granicę, która określa, że cytat wciąż jest cytatem, a twórca wykorzystujący utwór nie zostanie posądzony o plagiat?

Według ogólnej zasady, korzystanie z utworu na prawie cytatu jest możliwe, o ile oba utwory pozostają w odpowiedniej proporcji. Nie istnieją jednak jednoznaczne wytyczne pozwalające na szablonowe przyjęcie, kiedy te proporcje są prawidłowe. Błędny jest powszechny pogląd, że prawo cytatu odnosi się do z góry określonego fragmentu danego dzieła, np. konkretnej długości filmu, ilości zastosowanych w nim scen, czy ujęć, jak również ilości taktów danej melodii w przypadku utworów muzycznych, czy liczby znaków w przypadku tekstu.

O tym, czy mamy do czynienia z cytatem fragmentu utworu, czy z cytatem drobnego utworu w całości, decydują kontekst i cel. Cytowany fragment nie może prowadzić do sytuacji, w której w istocie dochodzi do powielania, czy reprodukcji cudzego utworu, bowiem wówczas taki cytat jest już plagiatem. Wykorzystanie cudzego, drobnego utworu powinno stanowić z kolei drobną część własnego dzieła. Ocena dozwolonego zakresu zapożyczania z cudzego dzieła w postaci cytatu może być zawsze dokonana jedynie indywidualnie w odniesieniu do konkretnego przypadku.

Cytujący musi wyraźnie wskazać źródło

Zacytowanie cudzego dzieła wiąże się koniecznością wskazania źródła z którego dzieło to zostało zaczerpnięte oraz ze wskazaniem jego autora (z imienia i nazwiska). Podanie tych informacji musi zostać dokonane w taki sposób, aby umożliwiało odbiorcy bezproblemową identyfikację tych danych.

Wskazanie źródła i autora dzieła literackiego zwykle nie powoduje większych trudności. Należy jednak przy tym pamiętać, że te dane powinny być ujawnione w tym miejscu, w którym cytat został wykorzystany (np. w tekście powinno to być bezpośrednio po zacytowaniu cudzego poglądu, a nie w bibliografii czy osobnym załączniku).

Co za tym idzie, o wiele trudniejszą kwestią może być wskazanie informacji o źródle cytatu w utworach audiowizualnych, graficznych czy muzycznych. W przypadku filmów czy fotografii, podanie źródeł i danych autorów może polegać na opatrzeniu cytowanego fragmentu odpowiednim podpisem bezpośrednio w treści, tuż przed lub tuż po zastosowaniu cytatu. Z kolei w przypadku utworów muzycznych, co do których umieszczenia takiego komentarza nie jest możliwe, przyjmuje się, że fragment cudzego utworu musi być takim fragmentem, który umożliwia zidentyfikowanie jego twórcy przez przeciętnego odbiorcę.

Przykłady zastosowania prawa cytatu w internecie

Powyższe zasady można bez problemu przenieść do rzeczywistości internetowej. Za każdym razem jednak chcąc powołać się na prawo cytatu, warto zachować dużą dozę ostrożności z uwagi na pewną nieostrość opisanych powyżej zasad. Przykłady wykorzystania prawa cytatu mogą być następujące:

Internetowy mem w postaci grafiki o charakterze przeróbki cudzej fotografii lub grafiki, w taki sposób, że w treści memu w widocznym miejscu podane jest źródło wykorzystanej grafiki i jej autor (w postaci widocznego podpisu).

Post opublikowany na blogu turystycznym, w którym autor opisując swoją wyprawę cytuje obszerny fragment przewodnika opisującego cel jego wyprawy, w celu edukacji i wyjaśnienia, czy też polemiki z autorem przewodnika. W przypisie podaje źródło i autora przewodnika.

Film opublikowany na YouTube przez wideoblogera, który przytacza fragment programu informacyjnego ze stacji telewizyjnej w celu polemiki z tym programem. Źródło i autor cytatu są podane na początku przytoczonego fragmentu w postaci podpisu.

Film opublikowany na YouTube stanowiący parodię trailera filmowego, w którym z oryginalnego trailera wykorzystano jedynie dźwięk, zaś obraz jest indywidualną twórczością autora. W tym wypadku autor parodii trailera podaje źródło i autora na początku swojego utworu w postaci podpisu.

***

Artykuł udostępniony przez portal Interaktywnie.com.