Pozwy SLAPP w Europie. Jak ucisza się dziennikarzy i aktywistów

ilustracja: Bing AI

SLAPP to skrót od Strategic Lawsuit Against Public Participation, czyli strategiczny pozew przeciwko partycypacji publicznej. To rodzaj postępowania sądowego wykorzystywanego przez osoby wpływowe, firmy lub instytucje do zastraszania i uciszania krytycznych głosów w debacie publicznej.

SLAPP-y nie są wytaczane z myślą o wygranej w sądzie, lecz jako narzędzie represji. Celem jest zniechęcenie dziennikarzy, aktywistów i organizacji społecznych do podejmowania tematów niewygodnych dla pozywających.

Mimo postępów w walce z tym zjawiskiem, w wielu krajach pozwy SLAPP wciąż są narzędziem do uciszania niewygodnych głosów. Skalę zjawiska bada organizacja CASE, która co roku publikuje raporty poświęcone sądowemu zamykaniu ust w debacie publicznej.

Europa pod presją. Wzrost liczby pozwów SLAPP

W 2023 roku najwięcej takich pozwów odnotowano we Włoszech (26), Rumunii (15), Serbii (10) i Turcji (10). Na tle wcześniejszych lat widać wyraźny wzrost liczby pozwów, zwłaszcza że do raportu trafiają jedynie przypadki, które udało się zweryfikować. W skali ostatnich 14 lat, jak wynika z danych zebranych przez CASE, zdecydowanym liderem jest Polska (135), wyprzedzając wyraźnie Maltę i Francję.

Kraj	Liczba pozwów (2010-2023)
Polska	135
Malta	91
Francja	90
Włochy	62
Serbia	56
Chorwacja	55
Bośnia i Hercegowina	54
Słowenia	42
Rumunia	40
Turcja	38

Raport wskazuje, że liczba zgłoszonych pozwów to jedynie „wierzchołek góry lodowej”, ponieważ wiele osób boi się informować o takich sprawach w obawie przed dalszymi represjami. W szczególności w krajach o ograniczonej wolności prasy wiele przypadków pozostaje poza oficjalnymi statystykami.

Kim są ofiary SLAPP? Dziennikarze i aktywiści na celowniku

Najczęściej ofiarami SLAPP są dziennikarze śledczy i redakcje mediów, które publikują materiały ujawniające korupcję i nadużycia władzy. Wśród pozwanych znaleźli się również aktywiści, organizacje pozarządowe i akademicy.

Najczęściej atakowane grupy to:

• Dziennikarze śledczy – np. redakcja bułgarskiego serwisu Bivol, która została pozwana na kwotę 500 000 euro za artykuł o nadużyciach w sektorze ubezpieczeń.
• Redakcje medialne – np. grecka Mediapool, której grozi bankructwo w związku z pozwem na 500 000 euro.
• Aktywiści społeczni ekologiczni – np. organizacja Greenpeace, która została pozwana przez Shell na 2,1 mln dolarów za protesty przeciwko wydobyciu ropy na Morzu Północnym.
• Sygnaliści – osoby ujawniające korupcję i nieprawidłowości, które często muszą mierzyć się z represjami prawnymi.

W przypadku organizacji Greenpeace firma Shell nie tylko domagała się odszkodowania, ale także nałożyła globalny zakaz protestów na swoją infrastrukturę, grożąc dodatkowymi roszczeniami o wartości do 8,6 mln dolarów. To pokazuje, jak wielkie koncerny wykorzystują system prawny do zastraszania przeciwników.

Kto pozywa? Politycy i biznesmeni w natarciu

Z analizy raportu CASE Report 2024 wynika, że głównymi pozywającymi są: przedsiębiorcy i korporacje – 45,2% przypadków oraz politycy i urzędnicy państwowi – 35,5% przypadków.

Największe kwoty odszkodowań żądane w pozwach SLAPP sięgają kilku milionów euro. W Grecji dziennikarze opisujący aferę szpiegowską zostali pozwani na kwotę 3,3 mln euro przez Grigorisa Dimitriadisa, byłego doradcę premiera.

Zdecydowana większość pozwów SLAPP ma charakter cywilny, ale w wielu krajach nadal stosuje się prawo karne do ścigania dziennikarzy i aktywistów.

Rodzaj postępowania	Udział w SLAPP-ach (%)
Pozwy cywilne	64,3%
Postępowania karne	21,7%
Pozwy mieszane (cywilne + karne)	2,1%
Pozwy administracyjne	0,9%
Pozwy o zakaz publikacji (injunctions)	5,8%

Warto podkreślić, że część pozwów ma również podłoże polityczne. W Bośni i Hercegowinie po przywróceniu przepisów o karnej zniesławieniu w 2023 roku, w samym marcu 2024 roku złożono ponad 50 pozwów przeciwko dziennikarzom. Organizacje takie jak ONZ i OBWE alarmują, że te zmiany mogą być wykorzystywane do tłumienia krytycznych głosów.

Cenzura pod przykrywką prawa

W 64,3% przypadków SLAPPy miały charakter pozwów cywilnych, natomiast w 21,7% spraw chodziło o postępowania karne. Niektóre kraje nadal przewidują kary więzienia za zniesławienie:

• Włochy – do 3 lat więzienia za zniesławienie,
• Słowacja – od 2 do 8 lat więzienia za pomówienie,
• Turcja – nawet 5 lat więzienia w przypadku zniesławienia osoby publicznej.

Główne obszary tematyczne, które wywołują reakcje w postaci SLAPP-ów, obejmują korupcję, działania rządowe oraz ochronę środowiska.

Tematyka pozwów SLAPP	Udział w sprawach (%)
Korupcja	36,1%
Sprawy biznesowe	22,7%
Ochrona środowiska	16,3%
Sprawy rządowe	12,4%
Prawa człowieka	7,5%
Inne	5,0%

Choć Organizacja Narodów Zjednoczonych wielokrotnie podkreślała, że więzienie za zniesławienie jest nieakceptowalne, wiele państw nie zrezygnowało z takich przepisów. UNESCO zwraca uwagę na rosnącą tendencję do przywracania karnego ścigania za pomówienia, co może prowadzić do dalszej eskalacji SLAPP-ów.

Jak Europa walczy z SLAPP-ami?

W kwietniu 2024 roku Unia Europejska przyjęła dyrektywę anty-SLAPP, która ma zapewnić ochronę przed nadużywaniem systemu prawnego do uciszania krytyków. Dyrektywa obejmuje między innymi:

• Możliwość wczesnego odrzucenia pozwów SLAPP przez sądy.
• Sankcje dla osób nadużywających systemu prawnego.
• Ochronę dziennikarzy i aktywistów przed represjami finansowymi.

Jednak dyrektywa dotyczy jedynie spraw transgranicznych, co oznacza, że większość pozwów wewnątrzkrajowych nadal nie podlega jej przepisom. Dlatego organizacje społeczne apelują do rządów krajowych o rozszerzenie przepisów anty-SLAPP na wszystkie przypadki.

Cały raport SLAPPs in Europe oraz narzędzia do zgłaszania kolejnych przypadków udostępnione są na stronie the-case.eu.