18.05.2005 Historia mediów
Polska prasa w zarysie historycznym od okresu przemian w 1989 roku
Bartłomiej Paulus
Obie strony z rozmów w Magdalence uznały polski system komunikacji społecznej za przestarzały i nieodpowiedni. Zmiany nie nastąpiły gwałtownie. W roku 1980 w Polsce istniało 88 dzienników oraz 2500 czasopism i magazynów. Już w 1993 roku liczba ta wynosiła 124 dzienniki i około 3 tysięcy czasopism i magazynów.
1. Okrągły Stół
Historyczny przełom w Polsce nastąpił w roku 1989. Prowadzone w Magdalence koło Warszawy, od 6 lutego do 5 kwietnia, rozmowy przedstawicieli opozycji (głównie osób związanych z "Solidarnością") oraz obozu rządzącego (przede wszystkim przedstawicieli PZPR) miały doprowadzić do demokratyzacji systemu politycznego w Polsce oraz do naprawy polskiego systemu gospodarczego.W wyniku postanowień Okrągłego Stołu powstaje Senat, urząd prezydenta, wprowadzono zasadę pluralizmu związkowego, wolny rynek, a co z tym się łączy powstała możliwość konkurencji. Postanowiono, że podstawą reform ustrojowych i gospodarczych będzie pluralizm polityczny, niezależność sędziów, demokratyczny tryb powoływania wszystkich przedstawicieli państwowych oraz, co najważniejsze, dla treści tej pracy - wolność słowa.
Wolność słowa rozumiana jako podstawowe prawo człowieka, prawo do informacji. Wolność, którą gwarantują międzynarodowe dokumenty m. in.:
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych,
- Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności.
W demokratycznej Polsce dokumentem, który miał takie prawo zapewniać stało się nowe prawo prasowe. 11 kwietnia 1990 w tymże prawie pojawił się zapis: Prasa zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej. Tego samego dnia Sejm jednogłośnie zniósł cenzurę, która towarzyszyła komunistycznym mediom na każdym kroku. R. Filar uważa, że proces transformacji mediów w Polsce można podzielić na kilka etapów:
- "żywiołowego entuzjazmu nowych wydawców i wymuszonych przekształceń starych tytułów" (maj 1989 - połowa 1991)
- "pozornej stabilizacji i zmian podskórnych w prasie i radiu" (połowa 1991 - koniec 1992)
- "otwartej walki o rynek mediów, zwłaszcza o media audiowizualne" (początek 1993 - koniec sierpnia 1994)
- "nowego zagospodarowania mediów" (od września 1994 roku).
2. 1989 wolność prasy
Obie strony z rozmów w Magdalence uznały polski system komunikacji społecznej za przestarzały i nieodpowiedni. Należy jednak uwzględnić fakt, iż zmiany nie nastąpiły gwałtownie i okres przed 1989 rokiem był okresem przygotowawczym i wstępnym: Poszukiwanie cezur czasowych dla transformacji prasy w ustaleniach `okrągłego stołu` lub w pierwszym numerze `Gazety Wyborczej` jest zabiegiem nie tyle fałszywym, co nazbyt formalnym. (?) Stoję na stanowisku, iż był to proces, który stawał się już widoczny w okresie, kiedy władze stopniowo znosiły restrykcje stanu wojennego. Natomiast w sposób oczywisty prasa polska zmieniła swoje nastawienie do wielu problemów politycznych, gospodarczych i kulturalnych na 2-3 lata przed zasadniczymi przemianami.Jednak rok 1989 to zasadnicza rewolucja w zakresie mediów. Rynek mediów w Polsce uległ zmianom, największym i najrozleglejszym po II wojnie światowej. Upadek komunizmu to przemiany polityczne, przemiany, które bezpośrednio wpłynęły na rynek prasowy w Polsce. Nikt nie chce powtórzyć błędu, jakim było kontrolowanie środków masowego przekazu przez państwo. Dlatego czyniono wszystko, aby zlikwidować cenzurę i doprowadzić do wolności słowa. Udało się, cenzura upadła, przydzielanie papieru na druk już nie miało miejsca. Teraz każdy pełnoletni i nie karalny obywatel Polski mógł stać się wydawcą prasowym. Jednak nikt nie miał pomysłu na to, jak ma wyglądać nowa rzeczywistość w świecie ekranu, radia i prasy.
3. Czas na zmiany
W 1990 roku, w wyniku obrad Okrągłego Stołu zlikwidowano Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Instytucję, która w 1946 roku powołana została do kontroli i weryfikacji wszystkich publikacji prasowych, radiowych i telewizyjnych. Taki urząd pomagał władzom w sprawowaniu monopolu w zakresie mediów. Rząd Tadeusza Mazowieckiego likwiduje oficjalnie cenzurę i powołuje komisję, której celem będzie walka z owym monopolem państwa. Stary system koncesyjny zastąpiony został licencyjnym.Jednym z poważniejszych kroków była ustawa Sejmu z dnia 22 III 1990 roku, która zakładała likwidację RSW - Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej "Prasa" - która była monopolistą na rynku wydawniczym w komunistycznej Polsce.
Tytuły wydawane do tej pory przez RSW zostały sprzedane. Sprzedaż ta wzbudziła jednak wiele kontrowersji. Sposób szacowania wartości poszczególnych pism nie był klarownie określony. Przydział pierwszeństwa w wykupie nie był dla wszystkich zrozumiały. Dzięki temu właścicielami pism stawały się osoby, które znalazły się w odpowiednim miejscu, o odpowiedniej porze, z odpowiednią ilością funduszy na ten cel. W trybie przetargu sprzedano około 100 tytułów, a ponad 60 zostało przekazane pracowniczym spółdzielniom dziennikarskim. Na rynku pojawia się również prasa, która wcześniej uważana była za konspiracyjną i ukazywała się tylko w nielegalnym obiegu ("Arka", "Karta", "Krytyka").
Przemiany społeczno-politycznie, oraz prawa wolnego rynku silnie wpływają na prasę, dlatego dochodzi do wielu zmian na stanowiskach kierowniczych w mediach. Dodatkowo oficjalne rozwiązanie PZPR, które nastąpiło 29 stycznia 1990 przyczyniło się do likwidacji wielu pism partyjnych.
Niektóre tytuły z okresu komunizmu przestają się ukazywać, inne natomiast zmieniają nazwę oraz skład redakcji. Upadek Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej musiał zakończyć się również likwidacją Trybuny Ludu, która była organem Komitetu Centralnego PZPR. W jej miejsce w 1990 roku powstaje Trybuna. W styczniu 1993 roku w Warszawie zlikwidowano Słowo Powszechne, dziennik wydawany przez Stowarzyszenie PAX.
Francuska grupa prasowa "Presse Participations Europennes" Roberta Hersanta przejmuje 49% udziałów wydawanego wcześniej przez RSW dziennika Rzeczpospolita. Pozostałe 51% znajduje się w rękach Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawniczego "Rzeczpospolita", kierowanego przez Macieja Cegłowskiego. W 1995 roku dokupuje do tego kolejne 2% udziałów i staje się faktycznym właścicielem tego pisma. Natomiast od lipca 1996 roku 51% udziałów przejmuje spółka "Presspublica Holding Norway", której właścicielem jest "Orkla Media". Pozostałe 49% nadal pozostaje w rękach PPW "Rzeczpospolita". Dziennik ten był wcześniej gazetą typowo rządową. Jednak Tadeusz Mazowiecki zrozumiał, że w nowej rzeczywistości prasowej nie ma miejsca na pismo o takim charakterze. I wtedy "Rzeczpospolita" stała się dziennikiem niezależnym od władzy wykonawczej, otwartym na różne opcje polityczne. Po roku 1989 redaktorem naczelnym był Dariusz Fikus, obecnie jest nim Maciej Łukasiewicz.
4. Nowa rzeczywistość, nowa prasa
Jednak okres pokomunistyczny to nie tylko zmiany tytułów oraz likwidacje. To również czas powstawania całkiem nowych pism. Ogromnym zainteresowaniem cieszyło się szczególnie zakładanie pism regionalnych, jednak od chęci do utrzymania się na rynku było dość daleko i większość tych pism upadała w pierwszym okresie swojej działalności. Tylko nieliczne utrzymały się na rynku do dziś. Wtedy właśnie powstał jeden z najpopularniejszych obecnie na rynku dzienników - Gazeta Wyborcza. Pierwszy numer tego pisma ukazał się 8 maja 1989 roku. Już po roku działalności, bo w 1990 Gazeta Wyborcza była dziennikiem o największym nakładzie w Polsce. Powstała ona nie po to, aby przynosić zysk, lecz, aby pomagać w sukcesie wyborczym Solidarności.
Początki Gazety Wyborczej to założenie 10 kwietnia 1989 roku przez Andrzeja Wajdę, Zbigniewa Bujaka oraz Aleksandra Paszyńskiego spółki Agora. Celem tej spółki było przygotowanie i stworzenie odpowiednich warunków do wydawania niezależnego dziennika. Ułatwieniem było postanowienie Okrągłego Stołu, które zakładało powstanie takiego dziennika. Jednocześnie kierowany przez Stefana Bratkowskiego Komitet Założycielski Stowarzyszenia pn. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich dokonał rejestracji w sądzie.
Wolny rynek doprowadził do tego, że powstają gazety odmienne pod względem politycznym, merytorycznym, a nawet typologicznym. Prasą, a właściwie jej wydawcami, zaczynają rządzić prawa rynku, liczy się popyt i podaż. To pierwsze objawy konkurencji na polskim rynku prasowym. Do tego wszystkiego dodać należy również ogromny postęp techniczny, jaki miał miejsce na początku lat 90. W redakcji pojawiają się komputery, w drukarniach nowe techniki składu i druku offsetowego. Konieczne są zmiany w organizacji pracy całych redakcji. Nowe techniki umożliwiają również zwiększenie znaczenia koloru oraz zdjęć w prasie. Uwolnienie prasy spod opieki państwa musiało zaowocować napływem zagranicznego kapitału, nie bez znaczenia pozostali również polscy prywatni właściciele.
W roku 1980 w Polsce istniało 88 dzienników oraz 2500 czasopism i magazynów. Już w 1993 roku liczba ta wynosiła 124 dzienniki i około 3 tysięcy czasopism i magazynów.
Wydawcy zagraniczni, aby wejść na polski rynek, musieli uzyskać zgodę Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ta jednak przydzielana była bez większych trudności. Na wolnym rynku pojawiają się zagraniczni inwestorzy. Należą do nich zachodnie firmy:
- Maxwell,
- Murdoch,
- Berlusconi,
- Bertelsmann,
- Time Warner.
Wykupują oni około 75% polskiej prasy ogólnopolskiej oraz około 1/3 prasy regionalnej. Tak duże zróżnicowanie rynku medialnego wpływa oczywiście korzystnie na sposób przekazywania informacji, który musi być coraz szybszy, dostępniejszy oraz nowocześniejszy. Dzięki temu między innymi polski system komunikowania zbliżył się do systemów istniejących w większości krajów Europy.
Natomiast wydawcy musieli zwrócić uwagę na oczekiwania czytelników, jeżeli chcieli pozostać na młodym polskim rynku prasowym. Wiązało się to z powstaniem wielu magazynów opartych na pomyśle tabloidów. Powstają pierwsze pisma sensacyjne i erotyczne. W tym właśnie okresie, to jest w 1991 roku w Warszawie, powstaje Super Express, ogólnopolski dziennik informacyjno-sensacyjny. Jest oczywiście i druga strona medalu, powstają eleganckie magazyny ilustrowane, jak np. Twój Styl, Sukces, Pani. To również pierwsze nieśmiałe kroki prasy kobiecej, np. miesięcznik Claudia.
Pomimo rosnącej ilości tytułów, nakłady poszczególnych periodyków malały. Boom prasowy w Polsce nie uwzględnił jednak możliwości i sytuacji ekonomicznej, nie bez znaczenia pozostał też fakt, że ogromnym konkurentem dla prasy stała się telewizja. Należy bowiem pamiętać, że od roku 1993 na polskim rynku obok stacji publicznych pojawiają się liczne stacje komercyjne, utrzymujące się wyłącznie z reklam. Mniejszym zainteresowaniem cieszą się również dzienniki informacyjne, prasa społeczno-kulturalna oraz periodyki literackie. Również zgłoszenia przyszłych wydawców i podawane w nich informacje na temat przyszłego nakładu, mówiły o wielkim optymizmie oraz braku realizmu tych wydawców, jak również wskazywały na brak znajomości prawideł rządzących wolnym rynkiem prasowym.
Tak silne zmiany doprowadziły do tego, że dziennikarze lojalni wobec komunizmu musieli odejść, w nowej demokratycznej prasie nie było dla nich miejsca. Dzięki temu nastąpiła wymiana pokoleniowa, która w znacznym stopniu odmłodziła środowisko dziennikarskie.
5. Sukcesy na polskim rynku
O niewątpliwym sukcesie na polskim rynku może powiedzieć spółka "Prószyński i S-ka", która zadebiutowała w 1990 roku miesięcznikiem Poradnik Domowy. Bardzo szybko osiągnął duży nakład. Końcówka roku 1998 to 14 tytułów, drukarnia prasowa oraz mocne wydawnictwo książkowe w spółce "Prószyński i S-ka".
Wydawnictwo INFOR Ryszarda Pieńkowskiego to debiut z 1995 roku, debiut, który już po czterech latach posiadał około 40 tytułów prasowych w Polsce, zwłaszcza dotyczących problemów prawnych i zarządzania. INFOR wydaje między innymi Gazetę Prawną oraz Prawo i Gospodarka.
6. Po latach transformacji
Obecnie rynek prasowy w Polsce również podlega wielu przemianom. Nie są to jednak zmiany tak rewolucyjne jak na początku lat 90. Można powiedzieć, że polski rynek prasowy, stał się rynkiem "normalnym". Powstawanie nowych tytułów nie jest już tak gwałtowne i dotyczy najczęściej pism fachowych. Nowe dzienniki to również rzadkość, częściej dochodzi do zmniejszania ich liczby i nakładu. Można również stwierdzić, że pod względem graficzno-edytorskim nasza prasa dorównuje obecnie prasie europejskiej.
Pozostałe części cyklu Historia prasy polskiej:
- Historia prasy polskiej - do roku 1796
- Historia prasy polskiej - lata 1815-1830
- Historia prasy polskiej - lata 1831-1914
- Historia prasy polskiej - lata 1914-1939
- Historia prasy polskiej - lata 1939-1945
- Historia prasy polskiej - lata 1945-1957
- Kampania prasowa Marca `68
- Zmiany mediów elektronicznych w Polsce po 1989 roku
PRZERWA NA REKLAMĘ
Zobacz artykuły na podobny temat:
Larry King. Jeden człowiek, 50 tysięcy wywiadów
Małgorzata Dwornik
W 1955 roku dwudziestodwuletni Leibel Zeiger zapukał do drzwi nowopowstałej rozgłośni radiowej WAHR na Florydzie. Zdał test głosu i został przyjęty... do mycia podłóg. Dwa lata później sam zasiadł przed mikrofonem. Właściciel stacji postawił mu jednak warunek: zmiana nazwiska na bardziej radiowe. Tak narodził się Larry King.
Звязда. Białoruska narodowa gazeta w narodowym języku
Małgorzata Dwornik
Nie wszystko w ciągu stu lat historii Zwiazdy bywało po myśli dziennikarzy. Dziś jest podobnie. Tłumione strajki i protesty, cenzura, narzucane jedne tematy, zakaz pisania o innych. Białoruś patrząca bardziej na wschód niż na zachód i jej podzielony naród. To boli, a nie zawsze można się wyżalić na łamach “swojej gazety”. Jej dziennikarze żądają cofnięcia cenzury, jednak przed nimi daleka droga.
Times of India. 180 lat historii gazety, która śledziła narodziny Bollywood
Małgorzata Dwornik
Trzecią co do wielkości gazetę w Indiach i pierwszą anglojęzyczną na świecie (poza Wielką Brytanią) czyta codziennie 7 643 000 osób. Z tego 32% stanowią kobiety. Przez 180 lat gazeta dwukrotnie znalazła się na znaczkach pocztowych, a jej historia naznaczona jest wieloma zawirowaniami.
Historia magazynu FORBES. Biznes ma dawać szczęście, a nie miliony
Małgorzata Dwornik
Biznes jest po to by tworzyć szczęście, a nie gromadzić miliony. Takie motto przyświecało Bertie Charlesowi Forbesowi i Walterowi Dray. Magazyn, który wydali we wrześniu 1917 roku wielu uważało wówczas za istne szaleństwo. Czas pokazał, że to szaleństwo bardzo się opłaciło. Przez całe 105 lat.
China Central Television. Historia CCTV, czyli 中国中央电视台
Małgorzata Dwornik
Podobno pierwsze logo chińskiej telewizji narysował osobiście Mao Zedong. Władza początkowo mocno wspierała rozwój telewizji, by w końcu przestraszyć się jej siły i wydać nakaz zlikwidowania wszystkich anten satelitarnych. Oprócz obostrzeń i cenzury, pracownicy chińskiej telewizji mają obowiązek świecić przykładem. Do dziś każdy dziennikarz czy aktor, który został przyłapany na braniu narkotyków czy korzystaniu z usług prostytutek ma zakaz wstępu na wizję.
Journal de Monaco. Historia tygodnika, który "przybliża Monako światu"
Małgorzata Dwornik
W 1858 roku Carles de Lorbac, aby przybliżyć światu problemy Monako, powołał do życia tygodnik L’Eden, który rok później zmienił nazwę na Journal de Monaco. Zaczynał jako tygodnik kulturalny, przeszedł kilka zmian ale nadal trwa i jest doceniany przez mieszkańców tego niewielkiego kraju.
Marija Jurić-Zagorka. Pierwsza dziennikarka z Chorwacji
Małgorzata Dwornik
Pierwsze teksty podpisywała M. Jurica Zagorski, aby wyglądało, że pisze je mężczyzna. Nazywana Kowbojką z Zagorja, musiała zmierzyć się nie tylko z dziennikarskim fachem, ale również z totalną dyskryminacją kobiet.