9.01.2002 Warsztat reportera
Jak zdać na dziennikarstwo. Gatunki dziennikarskie
© by Dawid Federowicz & Oficyna Studencka CEZAR
Co się zdaje na wstępnym, gdzie można studiować i na czym dziennikarstwo w ogóle polega.
Dawid Federowicz
ISBN 83-909399-3-2
Części cyklu:
OD AUTORA
Książka, którą trzymasz w ręku, ma pomóc Ci w dostaniu się na studia dziennikarskie. Moim zamysłem było udzielenie pierwszych i najważniejszych informacji, jak np. co się zdaje na wstępnym, gdzie można studiować i na czym dziennikarstwo w ogóle polega. Mam nadzieję, że się to przynajmniej częściowo udało.
Głównym kryterium selekcji materiału do tej książki były zagadnienia poruszane na egzaminach wstępnych, głównie na Uniwersytet Warszawski, gdzie egzamin ten jest – moim zdaniem – najtrudniejszy.
Po pierwszym semestrze nauki stwierdzisz pewnie, że sam mógłbyś napisać podobną książeczkę, i to w dodatku dopisując do niej kolejne rozdziały. Jeśli dojdziesz do takiego wniosku, moje zadanie będzie wykonane: dostałeś się na studia, a cała reszta – to, jakim dziennikarzem będziesz – zależy już tylko od Ciebie.
Prasowe gatunki informacyjne pełnią przede wszystkim funkcję powiadamiania: reguły konstruowania wypowiedzi pozwalają tekstom przekazywać wiadomości w sposób najbardziej zwarty, rzeczowy, możliwie najbliższy faktom, zjawiskom czy zdarzeniom.
Gatunki publicystyczne z kolei podporządkowane są funkcji interpretacyjnej i perswazyjnej: służą wyjaśnianiu rzeczywistości i jej ocenie.
Można powiedzieć – nieco upraszczając – że gatunki informacyjne dają możliwość rozszerzenia wiedzy odbiorcy o świecie, publicystyka zaś pogłębia tę wiedzę, pozwala wywoływać intelektualne i emocjonalne reakcje na przedstawiane fakty.
Gatunki informacyjne
Informacja jest uznawana za odrębny gatunek prasowy, jednak możemy o niej mówić w odniesieniu do każdej wypowiedzi dziennikarskiej. Informacja, jako gatunek prasowy, według definicji Ireny Tetelowskiej opisuje, zdaje sprawę z faktu lub stanu rzeczy, odnosi się do niego, przez co umożliwia czytającemu, odtwarzającemu wynik czynności poznawczej reportera, wyobrażenie sobie owego faktu.
Aby tekst informował odbiorcę w sposób skuteczny, musi zawierać odpowiedź na sześć klasycznych pytań stawianych informującemu: kto?, co?, gdzie?, kiedy?, jak?, dlaczego?
Odpowiedzi na te pytania tworzą szkielet gatunku informacyjnego, który wypełniany jest następnie faktami. Autor może to robić na różne sposoby – w zależności od właściwości danego gatunku.
Konieczność udzielania odpowiedzi na te pytania ma wpływ na metodę pracy dziennikarza. Najłatwiej mu na ogół ustalić „co”, „kiedy”, „gdzie” się stało i „kto” brał w tym zdarzeniu udział. Znacznie trudniej już zdobyć wiadomości o tym „jak” doszło do danego zdarzenia, a zwłaszcza „dlaczego”, albowiem odpowiedzi na te pytania wkraczają już w obszar interpretacji rzeczywistości. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Weźmy taki przykład. W informacji o spotkaniu wicepremiera z marszałkiem Sejmu spotykamy takie zdania:
„Stanowisko resortu w omawianych kwestiach będzie przypuszczalnie tematem najbliższych obrad Rady Ministrów”.
„Stanowisko resortu w omawianych kwestiach będzie – jak stwierdził po spotkaniu marszałek Sejmu – przypuszczalnie tematem najbliższych obrad Rady Ministrów.”
„Twarde” fakty zawiera jedynie zdanie drugie. Zdanie pierwsze wkracza w sferę interpretacji zdarzeń, a więc relatywnych ocen i sądów. Jednak zdanie pierwsze można również przekształcić w takie, które zawiera jedynie „twarde” fakty. Możemy więc napisać:
„Sprawozdawca gazety X przypuszcza, że stanowisko resortu...”
W ten sposób postępują np. korespondenci zagraniczni relacjonując reakcję mediów kraju, w którym przebywają, na pewne wydarzenia. Często dodają przy tym krótką charakterystykę cytowanego źródła (np. „Jak stwierdził bliski kołom rządowym boński „Generalanzeiger”...”). Umożliwia to interpretację wypowiedzianej opinii przez odbiorcę, odsuwa jednak od dziennikarza zarzut stronniczości. Niektóre pisma (np. „Time”, „Der Spiegel”), stacje telewizyjne i agencje prasowe (np. BBC, Reuter)do schematu informacji podanego wyżej dodają konieczność odpowiedzi na jeszcze jedno pytanie, a mianowicie: skąd to wiadomo? Oczywiście, że nie zawsze można podawać do publicznej wiadomości wszystkie źródła, niemniej sama agencja musi być poinformowana, skąd dziennikarz czerpał swoją wiedzę.
Gatunki informacyjne nie przewidują ujawnienia się autora wypowiedzi; na ogół wszystkie niewielkie rozmiarami teksty informacyjne są albo anonimowe, albo sygnowane kryptonimami lub symbolem agencji, która dany tekst nadała.
Warto również zwrócić uwagę na zagadnienie tzw. obiektywizmu informacji. Spotyka się bowiem opinię, iż informacja prasowa powinna być obiektywna, a więc pozbawiona elementów wartościowania i śladów osobistego stosunku dziennikarza do przedstawionych faktów. Chodzi tutaj głównie o to, by odbiorcy odnosili wrażenie, że mają do czynienia z tekstami absolutnie bezstronnymi.
W tekstach informacyjnych istotny jest problem ich zrozumiałości. Informacje zawarte w wypowiedzi informacyjnej zgodnej ze wszystkimi regułami sztuki (tzn. odpowiadającej na wszystkie pytania z przedstawionego wyżej modelu), ale posługujące się zbyt skomplikowanym językiem, przestają być informacjami. Dlatego w tekstach tego typu powinniśmy dążyć do maksymalnej zwartości, jasnego i logicznego łączenia wszystkich członów wypowiedzi. Wszelkie dygresje są źródłem potencjalnych nieporozumień i błędnych odczytań.
Najważniejszymi gatunkami dziennikarskimi, w których dominuje funkcja informacyjna są:
Specyficznymi gatunkami informacyjnymi są również:
Bardziej skomplikowanymi gatunkami informacyjnymi są reportaż i wywiad. Obydwa te gatunki są także wpisywane do repertuaru publicystycznego ze względu na swoją strukturę i funkcję. O reportażu mówi się nawet, że jest odmianą opowiadania lub noweli, co stoi jednak w sprzeczności z zasadą paktu faktograficznego (tzn. odpowiedzi na sześć postawionych wcześniej pytań), a także genezą tego gatunku, który powstał dla potrzeb medialnego sposobu komunikowania się ludzi. Nie wyklucza to jednak pokrewieństw, reportaże często czerpią wiele z technik literackich, podobnie jak reportaż telewizyjny stoi blisko filmu dokumentalnego.
Spośród innych gatunków informacyjnych warto wymienić m.in. zapowiedź (zajawkę) publikacji, umieszczaną zazwyczaj na pierwszej kolumnie gazety lub na okładce czasopisma, a także streszczenie newsów przed serwisami radiowymi i telewizyjnymi. Niekiedy funkcję zapowiedzi przejmuje spis treści czasopisma, który nie jest tylko listą tytułów publikacji, ale także zawiera skrótowe informacje o treści i tematyce zamieszczanych w numerze tekstów (łącznie z atrakcyjnymi lub typowymi cytatami, miniaturkami zdjęć towarzyszących tekstowi itd.). Ten rodzaj spisu treści stosują dziś głównie magazyny informacyjne (m.in. „Polityka”, „Wprost”).
Za gatunki informacji prasowej uważa się również wszelkie publikowane w gazetach lub czasopismach, a także prezentowane w telewizji statystyki, wykresy, plany, mapy itd. Podobnie jak inne gatunki informacyjne mogą one towarzyszyć większej – np. publicystycznej – wypowiedzi. W praktyce dziennikarskiej zwykle umieszcza się je w specjalnie wydzielonych okienkach na kolumnie (text box).
Powyższy przegląd pokazuje, że cechą gatunków informacyjnych jest ich zdolność tworzenia większych zespołów lub serii, duża łatwość wchodzenia w skład innych wypowiedzi prasowych.
Gatunki publicystyczne
Publicystyka – w tym rozumieniu, jakie posiada u nas – oznacza publiczne, aktualne i społecznie istotne wypowiadanie się na jakiś temat, z wyraźnym zaznaczeniem własnego poglądu autora na daną kwestię.
Wypowiedzi publicystyczne mają specyficzną dla siebie strukturę, posługują się zróżnicowanymi środkami oddziaływania na czytelnika, zmierzając do wpływania na kształt opinii publicznej, na postawy społeczne.
Publicystyka nie tyle przedstawia rzeczywistość, ile ją interpretuje, stawia diagnozy, formułuje hipotezy, wyciąga wnioski z odpowiednio dobranych faktów, zgłasza postulaty, itd. Publicystyka eksponuje nadawcę komunikatu, wymaga wyraźnego jego zarysowania. Nadawca musi przedstawić własne stanowisko wobec rzeczywistości. Tym samym interpretacja świata w publicystyce jest zawsze tendencyjna, podporządkowana reprezentowanej przez publicystę hierarchii wartości, jego światopoglądowi czy wyznawanej ideologii.
Publicystyka to dziedzina pisarstwa o dawnej tradycji. Prototypem dzisiejszych tekstów publicystycznych są traktaty polityczne (w Polsce renesansowej ich autorami byli np. Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski i in.; wielką rolę odegrała publicystyka czasów Sejmu Czteroletniego). To, co w owej bogatej tradycji publicystyki najbardziej istotne, związane jest bliskim sąsiedztwem z dziedziną komunikacji przy pomocy mowy. Sytuacja komunikacyjna właściwa bezpośredniemu zwracaniu się do słuchaczy, umożliwiająca identyfikację mówiącego, przetrwała w gatunkach publicystycznych do dziś, kiedy to publicysta porozumiewa się ze swoją publicznością za pośrednictwem słowa drukowanego czy mediów elektronicznych. Dlatego też tak ważna jest tutaj osoba autora i jego autorytet.
Publicystyka nie tworzy wcale obszaru pisarstwa i twórczości przeznaczonej dla mediów oddzielonego dokładnie od informacji; przeciwnie – jest niejako przeniesieniem informacji na wyższe piętro. Pojedyncze fakty, zdarzenie czy sytuacje prezentowane w warstwie informacyjnej, pozwalają publicyście formułować ogólne wnioski czy hipotezy, ewentualnie służą jako przykłady uzasadniające słuszność owych hipotez i wniosków.
Publicysta, rozpoczynając swój wywód od pojedynczego faktu, traktuje go jako podstawę do dalszego udowadniania swojej tezy. Sposób konstruowania owej wizji decyduje o wewnętrznym zróżnicowaniu gatunkowym pisarstwa publicystycznego. W publicystyce nie obowiązuje wymóg bezpośredniej aktualności: publicysta może pisać o sprawach nieco już oddalonych w czasie, czy powracać do problemów wręcz historycznych. W przypadku wypowiedzi publicystycznej autor niejako zakłada, że czytelnik zna, w najogólniejszych chociażby zarysach te fakty, które zostaną przywołane w tekście, mającym nie tyle rozszerzyć, ile pogłębić tę wiedzę. Jeśli zachodzi konieczność przedstawienia bliżej jakiegoś faktu – publicysta może to czynić w sposób ułatwiający czytelnikowi interpretację, wnioskowanie i wartościowanie, stąd informacja w publicystycznym kontekście jest zwykle tendencyjna.
Podstawowe gatunki publicystyczne to:
Cechy wypowiedzi publicystycznych
Powyższe postaci gatunkowe publicystyki występują w mediach najczęściej jako samodzielne wypowiedzi. Publicystyka to pewien sposób przekazywania myśli, emocji i wpływania na odbiorcę. Dlatego wśród wielu tzw. stylów funkcjonalnych wyodrębnia się styl publicystyczny. Łączy on w sobie elementy stylu potocznego, stylu naukowego i stylu artystycznego. Z pierwszego przejmuje m.in. konkretność, skłonność do wyrażeń zabarwionych emocjonalnie, skrótowych konstrukcji. Stylowi artystycznemu publicystyka zawdzięcza stosowanie takich środków, które pozwalają tworzyć sugestywne obrazy, a także liczne figury stylistyczne i bogactwo słownika. Styl naukowy to precyzja wywodu, odwoływanie się do zasobu pojęciowego wielu dziedzin wiedzy, liczne cytaty i przytoczenia cudzych poglądów. Dodać tu należy techniki właściwe komunikacji bezpośredniej – możliwe do rozwinięcia szczególnie w obszarze mediów elektronicznych (radia i telewizji).
Jeśli wszystkie wypowiedzi publicystyczne umieszczane w gazecie lub publikowane w innych mediach ulegną stereotypizacji – publicystyka zostanie pozbawiona możliwości permanentnego oddziaływania na czytelnika. Polega ono m.in. na tym, że w piśmie, gazecie, programie telewizyjnym występują obok siebie rozmaite wypowiedzi typu publicystycznego; mogą one wchodzić ze sobą w różnorakie związki, uzupełniać się nawzajem, „dyskutować” ze sobą. Dzięki periodyczności ukazywania się wypowiedzi, publicyści mogą stale oddziaływać na odbiorcę w wielu płaszczyznach, prezentować mu nowe pomysły, stwarzać sytuację oczekiwania na kolejne publikacje poświęcone jakiejś kwestii.
Pułapką publicystyki jest także natrętne moralizowanie, narzucanie się z własnymi racjami, protekcjonizmem – słowem: traktowanie czytelnika jak partnera niedojrzałego intelektualnie.
Odwrotną stroną tej tendencji bywa poddawanie się – nawet podświadome – presji potocznych sądów i cen. Publicysta może wprawdzie zdobyć w ten sposób krótkotrwałą popularność, ale w końcu straci możliwość rzeczywistego prezentowania własnych poglądów. Jest sprawą cywilnej odwagi, a niekiedy psychicznej odporności publicysty, by – gdy trzeba – przeciwstawić się tzw. opinii większości, zdobyć się na jej zakwestionowanie i polemikę z obiegowymi mitami i stereotypami.
Choć publicystyka to prezentacja własnych poglądów autora i uzasadnianie słuszności własnych sądów, to jednak nie może ona zapomnieć o jednej z własnych reguł perswazji: przytoczenie opinii przeciwstawnych wobec własnej, stworzenie wrażenia, iż konfrontacja ze stanowiskiem przeciwnym nie peszy autora – zwiększa zaufanie do wypowiedzi. Stąd tak ważne jest w publicystyce samo ujęcie tematu czy problemu. Można wyróżnić kilka najważniejszych typów owych ujęć:
W wypowiedzi występuje na ogół kilka typów ujęć – pozostają one ze sobą w ścisłych związkach, np. prezentacja może wiązać się z polemiką, interpretacją i oceną. Polemika zaś musi wykorzystywać ujęcie prezentujące i oceniające. Wzajemne relacje tych ujęć (a nawet ich kolejność w strukturze tekstu), dominacja któregoś z nich decydują o tym, czy tekst dobrze pełni swoją funkcję.
Polemika w tekstach publicystycznych jest zjawiskiem dość częstym, niemniej inaczej wygląda ona np. w artykule, inaczej w recenzji, a jeszcze inaczej w felietonie. Polemika może przybierać kształt pamfletu, nie wolno jej jednak posługiwać się chwytami właściwymi paszkwilowi, nie może zniesławiać i obrażać osoby lub instytucji będącej reprezentantem zwalczanych przez publicystę poglądów lub wartości. Posługując się metodą felietonową w polemice – a więc drwiną, ironią, groteską – należy czytelnika bawić i nie zapominając o jego obecności prowadzić potyczki z innymi autorami i innymi poglądami. Sztuka polemiki jest rzeczą bardzo trudną, jednak ważną dla publicysty: każdy tekst, jeśli chce być za czymś, musi być zarazem przeciwko komuś.
ISBN 83-909399-3-2
Części cyklu:
ISBN 83-909399-3-2
Części cyklu:
- Jak zdać na dziennikarstwo - I. GATUNKI DZIENNIKARSKIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - II. SPRAWOZDANIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - III. REDAGOWANIE I ADIUSTACJA Robert Błoński
- Jak zdać na dziennikarstwo - IV. ŹRÓDŁA INFORMACJI DZIENNIKARSKIEJ
- Jak zdać na dziennikarstwo - VI. PRAWO AUTORSKIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - V. PRAWO PRASOWE
- Jak zdać na dziennikarstwo - VII. ETYKA ZAWODOWA
- Jak zdać na dziennikarstwo - VIII. REDAKCJE PRASOWE W POLSCE
- Jak zdać na dziennikarstwo - IX. AGENCJE PRASOWE
- Jak zdać na dziennikarstwo - X. GDZIE STUDIOWAĆ DZIENNIKARSTWO?
- Jak zdać na dziennikarstwo - pobierz całość: jak-zdac-na-dziennikarstwo.zip
OD AUTORA
Książka, którą trzymasz w ręku, ma pomóc Ci w dostaniu się na studia dziennikarskie. Moim zamysłem było udzielenie pierwszych i najważniejszych informacji, jak np. co się zdaje na wstępnym, gdzie można studiować i na czym dziennikarstwo w ogóle polega. Mam nadzieję, że się to przynajmniej częściowo udało.
Głównym kryterium selekcji materiału do tej książki były zagadnienia poruszane na egzaminach wstępnych, głównie na Uniwersytet Warszawski, gdzie egzamin ten jest – moim zdaniem – najtrudniejszy.
Po pierwszym semestrze nauki stwierdzisz pewnie, że sam mógłbyś napisać podobną książeczkę, i to w dodatku dopisując do niej kolejne rozdziały. Jeśli dojdziesz do takiego wniosku, moje zadanie będzie wykonane: dostałeś się na studia, a cała reszta – to, jakim dziennikarzem będziesz – zależy już tylko od Ciebie.
I GATUNKI DZIENNIKARSKIE
System gatunków dziennikarskich podzielić można na dwa podsystemy: pierwszy obejmuje gatunki informacyjne, drugi – publicystyczne. Podział ten opiera się na pełnionej przez tekst funkcji, związanej z jego konstrukcją, czyli zasobem stosowanych w nim środków językowo-stylistycznych i kompozycyjnych.Prasowe gatunki informacyjne pełnią przede wszystkim funkcję powiadamiania: reguły konstruowania wypowiedzi pozwalają tekstom przekazywać wiadomości w sposób najbardziej zwarty, rzeczowy, możliwie najbliższy faktom, zjawiskom czy zdarzeniom.
Gatunki publicystyczne z kolei podporządkowane są funkcji interpretacyjnej i perswazyjnej: służą wyjaśnianiu rzeczywistości i jej ocenie.
Można powiedzieć – nieco upraszczając – że gatunki informacyjne dają możliwość rozszerzenia wiedzy odbiorcy o świecie, publicystyka zaś pogłębia tę wiedzę, pozwala wywoływać intelektualne i emocjonalne reakcje na przedstawiane fakty.
Gatunki informacyjne
Informacja jest uznawana za odrębny gatunek prasowy, jednak możemy o niej mówić w odniesieniu do każdej wypowiedzi dziennikarskiej. Informacja, jako gatunek prasowy, według definicji Ireny Tetelowskiej opisuje, zdaje sprawę z faktu lub stanu rzeczy, odnosi się do niego, przez co umożliwia czytającemu, odtwarzającemu wynik czynności poznawczej reportera, wyobrażenie sobie owego faktu.
Aby tekst informował odbiorcę w sposób skuteczny, musi zawierać odpowiedź na sześć klasycznych pytań stawianych informującemu: kto?, co?, gdzie?, kiedy?, jak?, dlaczego?
Odpowiedzi na te pytania tworzą szkielet gatunku informacyjnego, który wypełniany jest następnie faktami. Autor może to robić na różne sposoby – w zależności od właściwości danego gatunku.
Konieczność udzielania odpowiedzi na te pytania ma wpływ na metodę pracy dziennikarza. Najłatwiej mu na ogół ustalić „co”, „kiedy”, „gdzie” się stało i „kto” brał w tym zdarzeniu udział. Znacznie trudniej już zdobyć wiadomości o tym „jak” doszło do danego zdarzenia, a zwłaszcza „dlaczego”, albowiem odpowiedzi na te pytania wkraczają już w obszar interpretacji rzeczywistości. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Weźmy taki przykład. W informacji o spotkaniu wicepremiera z marszałkiem Sejmu spotykamy takie zdania:
„Stanowisko resortu w omawianych kwestiach będzie przypuszczalnie tematem najbliższych obrad Rady Ministrów”.
„Stanowisko resortu w omawianych kwestiach będzie – jak stwierdził po spotkaniu marszałek Sejmu – przypuszczalnie tematem najbliższych obrad Rady Ministrów.”
„Twarde” fakty zawiera jedynie zdanie drugie. Zdanie pierwsze wkracza w sferę interpretacji zdarzeń, a więc relatywnych ocen i sądów. Jednak zdanie pierwsze można również przekształcić w takie, które zawiera jedynie „twarde” fakty. Możemy więc napisać:
„Sprawozdawca gazety X przypuszcza, że stanowisko resortu...”
W ten sposób postępują np. korespondenci zagraniczni relacjonując reakcję mediów kraju, w którym przebywają, na pewne wydarzenia. Często dodają przy tym krótką charakterystykę cytowanego źródła (np. „Jak stwierdził bliski kołom rządowym boński „Generalanzeiger”...”). Umożliwia to interpretację wypowiedzianej opinii przez odbiorcę, odsuwa jednak od dziennikarza zarzut stronniczości. Niektóre pisma (np. „Time”, „Der Spiegel”), stacje telewizyjne i agencje prasowe (np. BBC, Reuter)do schematu informacji podanego wyżej dodają konieczność odpowiedzi na jeszcze jedno pytanie, a mianowicie: skąd to wiadomo? Oczywiście, że nie zawsze można podawać do publicznej wiadomości wszystkie źródła, niemniej sama agencja musi być poinformowana, skąd dziennikarz czerpał swoją wiedzę.
Gatunki informacyjne nie przewidują ujawnienia się autora wypowiedzi; na ogół wszystkie niewielkie rozmiarami teksty informacyjne są albo anonimowe, albo sygnowane kryptonimami lub symbolem agencji, która dany tekst nadała.
Warto również zwrócić uwagę na zagadnienie tzw. obiektywizmu informacji. Spotyka się bowiem opinię, iż informacja prasowa powinna być obiektywna, a więc pozbawiona elementów wartościowania i śladów osobistego stosunku dziennikarza do przedstawionych faktów. Chodzi tutaj głównie o to, by odbiorcy odnosili wrażenie, że mają do czynienia z tekstami absolutnie bezstronnymi.
W tekstach informacyjnych istotny jest problem ich zrozumiałości. Informacje zawarte w wypowiedzi informacyjnej zgodnej ze wszystkimi regułami sztuki (tzn. odpowiadającej na wszystkie pytania z przedstawionego wyżej modelu), ale posługujące się zbyt skomplikowanym językiem, przestają być informacjami. Dlatego w tekstach tego typu powinniśmy dążyć do maksymalnej zwartości, jasnego i logicznego łączenia wszystkich członów wypowiedzi. Wszelkie dygresje są źródłem potencjalnych nieporozumień i błędnych odczytań.
Najważniejszymi gatunkami dziennikarskimi, w których dominuje funkcja informacyjna są:
- wzmianka – najmniejszy gatunek informacyjny; zawiera powiadomienie po pojedynczym fakcie, wydarzeniu lub stanie rzeczy. Najczęściej jest składnikiem jakiejś większej publikacji – np. przeglądu wydarzeń, kroniki. Ze względu na swą formę, wzmianka może wchodzić w skład lidu. Daje odpowiedź na trzy pierwsze pytania przedstawionego wcześniej schematu,
- notatka – odmiana wzmianki, wzbogacona o dodatkowe fakty szczegółowe. Cechą charakterystyczną notatki jest statyczne wyliczenie faktów,
- sprawozdanie – służące do przedstawiania zdarzeń znacznie rozciągniętych w czasie. Obowiązuje tu reguła chronologicznego następstwa zdarzeń, którego w zasadzie nie wolno zmienić. Jednak czasem ujawnienie finału jakiegoś procesu na początku tekstu, potraktowanie go jako początku sprawozdania może zwiększyć jego atrakcyjność. Warto o tym pamiętać w czasie zdawania na studia. Na egzaminie wstępnym na dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim, na przykład, nadal zdaje się „sprawozdanie z konferencji prasowej lub panelu”. Czemu więc takiego sprawozdania nie zacząć jakimś newsem, który wynikł w trakcie spotkania. Informacja taka zyskuje na atrakcyjności, również w oczach komisji egzaminacyjnej.
Specyficznymi gatunkami informacyjnymi są również:
- życiorys – forma sprawozdania z wydarzeń, które związane są z biografią jednego człowieka,
- sylwetka – sposób prezentacji osób przez opis ich osobowości, a także wyglądu zewnętrznego, sposobu bycia, upodobań. Autor opiera się w zasadzie na strukturze życiorysu, jednak dane życiorysowe rozszerza zawsze o dodatkowe, barwne szczegóły. W sylwetce zawarty jest element wartościujący, stąd też trudno nazywać ją czystym gatunkiem informacyjnym,
- kronika wydarzeń, kalendarium – składają się z uporządkowanych chronologicznie wzmianek lub notatek, przekazujących informacje o zdarzeniach, jakie miały miejsce w ściśle określonym przedziale czasowym (tydzień, miesiąc, rok itd.). Wybór ten również może być nieobiektywny i wówczas kalendarium (kronikę) trudno nazwać czystą informacją,
- przegląd prasy – składający się z serii cytatów z artykułów opublikowanych w innych gazetach, czasopismach, serwisach telewizyjnych lub radiowych innych sieci względnie ze streszczeń z takich przekazów. W przeglądzie prasy bardzo trudno jest zachować minimum obiektywizmu potrzebnego informacji: dobór cytatów, charakter streszczeń, a także ich układ może być stronniczy.
Bardziej skomplikowanymi gatunkami informacyjnymi są reportaż i wywiad. Obydwa te gatunki są także wpisywane do repertuaru publicystycznego ze względu na swoją strukturę i funkcję. O reportażu mówi się nawet, że jest odmianą opowiadania lub noweli, co stoi jednak w sprzeczności z zasadą paktu faktograficznego (tzn. odpowiedzi na sześć postawionych wcześniej pytań), a także genezą tego gatunku, który powstał dla potrzeb medialnego sposobu komunikowania się ludzi. Nie wyklucza to jednak pokrewieństw, reportaże często czerpią wiele z technik literackich, podobnie jak reportaż telewizyjny stoi blisko filmu dokumentalnego.
Spośród innych gatunków informacyjnych warto wymienić m.in. zapowiedź (zajawkę) publikacji, umieszczaną zazwyczaj na pierwszej kolumnie gazety lub na okładce czasopisma, a także streszczenie newsów przed serwisami radiowymi i telewizyjnymi. Niekiedy funkcję zapowiedzi przejmuje spis treści czasopisma, który nie jest tylko listą tytułów publikacji, ale także zawiera skrótowe informacje o treści i tematyce zamieszczanych w numerze tekstów (łącznie z atrakcyjnymi lub typowymi cytatami, miniaturkami zdjęć towarzyszących tekstowi itd.). Ten rodzaj spisu treści stosują dziś głównie magazyny informacyjne (m.in. „Polityka”, „Wprost”).
Za gatunki informacji prasowej uważa się również wszelkie publikowane w gazetach lub czasopismach, a także prezentowane w telewizji statystyki, wykresy, plany, mapy itd. Podobnie jak inne gatunki informacyjne mogą one towarzyszyć większej – np. publicystycznej – wypowiedzi. W praktyce dziennikarskiej zwykle umieszcza się je w specjalnie wydzielonych okienkach na kolumnie (text box).
Powyższy przegląd pokazuje, że cechą gatunków informacyjnych jest ich zdolność tworzenia większych zespołów lub serii, duża łatwość wchodzenia w skład innych wypowiedzi prasowych.
Gatunki publicystyczne
Publicystyka – w tym rozumieniu, jakie posiada u nas – oznacza publiczne, aktualne i społecznie istotne wypowiadanie się na jakiś temat, z wyraźnym zaznaczeniem własnego poglądu autora na daną kwestię.
Wypowiedzi publicystyczne mają specyficzną dla siebie strukturę, posługują się zróżnicowanymi środkami oddziaływania na czytelnika, zmierzając do wpływania na kształt opinii publicznej, na postawy społeczne.
Publicystyka nie tyle przedstawia rzeczywistość, ile ją interpretuje, stawia diagnozy, formułuje hipotezy, wyciąga wnioski z odpowiednio dobranych faktów, zgłasza postulaty, itd. Publicystyka eksponuje nadawcę komunikatu, wymaga wyraźnego jego zarysowania. Nadawca musi przedstawić własne stanowisko wobec rzeczywistości. Tym samym interpretacja świata w publicystyce jest zawsze tendencyjna, podporządkowana reprezentowanej przez publicystę hierarchii wartości, jego światopoglądowi czy wyznawanej ideologii.
Publicystyka to dziedzina pisarstwa o dawnej tradycji. Prototypem dzisiejszych tekstów publicystycznych są traktaty polityczne (w Polsce renesansowej ich autorami byli np. Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski i in.; wielką rolę odegrała publicystyka czasów Sejmu Czteroletniego). To, co w owej bogatej tradycji publicystyki najbardziej istotne, związane jest bliskim sąsiedztwem z dziedziną komunikacji przy pomocy mowy. Sytuacja komunikacyjna właściwa bezpośredniemu zwracaniu się do słuchaczy, umożliwiająca identyfikację mówiącego, przetrwała w gatunkach publicystycznych do dziś, kiedy to publicysta porozumiewa się ze swoją publicznością za pośrednictwem słowa drukowanego czy mediów elektronicznych. Dlatego też tak ważna jest tutaj osoba autora i jego autorytet.
Publicystyka nie tworzy wcale obszaru pisarstwa i twórczości przeznaczonej dla mediów oddzielonego dokładnie od informacji; przeciwnie – jest niejako przeniesieniem informacji na wyższe piętro. Pojedyncze fakty, zdarzenie czy sytuacje prezentowane w warstwie informacyjnej, pozwalają publicyście formułować ogólne wnioski czy hipotezy, ewentualnie służą jako przykłady uzasadniające słuszność owych hipotez i wniosków.
Publicysta, rozpoczynając swój wywód od pojedynczego faktu, traktuje go jako podstawę do dalszego udowadniania swojej tezy. Sposób konstruowania owej wizji decyduje o wewnętrznym zróżnicowaniu gatunkowym pisarstwa publicystycznego. W publicystyce nie obowiązuje wymóg bezpośredniej aktualności: publicysta może pisać o sprawach nieco już oddalonych w czasie, czy powracać do problemów wręcz historycznych. W przypadku wypowiedzi publicystycznej autor niejako zakłada, że czytelnik zna, w najogólniejszych chociażby zarysach te fakty, które zostaną przywołane w tekście, mającym nie tyle rozszerzyć, ile pogłębić tę wiedzę. Jeśli zachodzi konieczność przedstawienia bliżej jakiegoś faktu – publicysta może to czynić w sposób ułatwiający czytelnikowi interpretację, wnioskowanie i wartościowanie, stąd informacja w publicystycznym kontekście jest zwykle tendencyjna.
Podstawowe gatunki publicystyczne to:
- Komentarz – będący wypowiedzią publicystyczną o najwyższym stopniu aktualności i silnie zarysowanym stanowisku autora. Jest to gatunek, w którym dominuje funkcja perswazyjna: chodzi tu o przekazanie odbiorcom pewnej interpretacji faktów, o ich ukierunkowane. Komentarz powinien być jednoznaczny we wszystkich płaszczyznach: odbiorca nie może mieć wątpliwości, czyje stanowisko jest w nim reprezentowane, ani też jakie jest owo stanowisko. Wszelkie niejasności, otwarte pytania, metafory są niewskazane. Ważną rolę w prasie odgrywa komentarz redakcyjny (editorial), publikowany w eksponowanym miejscu gazety lub czasopisma; redakcja (redaktor naczelny lub wydawca) określa tu własną linię polityczną lub wyraża stanowisko jakiejś partii, ugrupowania (o ile pismo pełni rolę organu prasowego takiej formacji). Często editorial jest również rodzajem autokomentarza szefa pisma (lub redaktora wydania) do treści prezentowanych w poszczególnych artykułach, zachętą do ich lektury z pewnymi sugestiami co do sposobu czytania.
- Artykuł publicystyczny – pojawiający się w prasie najczęściej, a zarazem najmniej określony, jeśli idzie o cechy stylistyczno-kompozycyjne. Bezdyskusyjne jest tu podporządkowanie kompozycji logicznego wnioskowania, prowadzącego do sformułowania lub udowodnienia pewnej tezy. Zostaje ona wyłożona w początkowej partii artykułu, albo stanowi jego zwieńczenie. Wartość artykułu zależy w dużym stopniu od komunikatywności języka, przystępności, rodzaju zastosowanej argumentacji (istotne jest tu wyważenie proporcji między argumentacją racjonalną i odwoływaniem się do emocji), dociekliwości publicysty i oryginalności ujęcia tematu.
- Esej – to najtrudniejszy i zarazem najszlachetniejszy gatunek publicystyczny. Jego nazwa pochodzi od tytułu słynnego dzieła Michała Montaigne’a „Essais” („Próby”), będącego do dziś wzorem swobodnego i zarazem bardzo osobistego wypowiadania się na różne tematy. O ile w artykule wywód autora jest podporządkowany związkom logicznym (i dlatego stoi on na pograniczu pisarstwa naukowego), o tyle w eseju są one zastępowane często przez ciągi emocjonalne. Eseista swobodnie przechodzi od wywodu naukowego do poetyckiego obrazu, włącza elementy narracji, poszukuje skojarzeń niecodziennych, o odcieniu paradoksalnym. Swoje sądy wyraża także chętnie w postaci aforyzmów. Stawia to esej w pobliżu literatury pięknej. Esej spotykany jest najczęściej w prasie społeczno-kulturalnej, literackiej lub poświęconej sztuce, choć bywają również eseje dotyczące kwestii społecznych, politycznych, a nawet ekonomicznych. We współczesnej świadomości czytelniczej i – częściej – pisarskiej każdy artykuł, w którym przejawia się dbałość o piękno formy bywa określany mianem eseju. Jest to jednak zjawisko prowadzące do zacierania się swoistości eseistyki i znacznego zubożenia właściwych tylko jej środków wyrazu. Od dłuższego czasu artykuły poświęcone zjawiskom kulturalnym czy sposobom twórców określa się mianem szkicu.
- Recenzja – to najbardziej rozpowszechniony gatunek publicystyki w dziedzinie krytyki literatury i sztuki. Zajmuje ona miejsce pośrednie między obszarem informacji a publicystyką. Informuje bowiem o fakcie kulturalnym (wydaniu książki, wystawie, koncercie, spektaklu, filmie), a zarazem służy wyrażeniu sądu autora o tym fakcie. W recenzji powinno się także znaleźć miejsce dla skrótowego przedstawienia treści omawianego utworu. Gatunek ten jest szczególnie użyteczny dla wyrażenia osobistych poglądów autora o danym fakcie kulturalnym i dominować w nim powinny sądy wartościujące. Recenzja nie powinna zamieniać się w gatunek ściśle informacyjny, albo stawać się specjalistyczną rozprawą naukową.
- Felieton – jest rozpowszechnionym i zarazem bardzo cenionym przez odbiorców gatunkiem publicystycznym. Felietonistyka z obszaru prasy drukowanej przeniosła się w dziedzinę mediów elektronicznych – radia i telewizji – które przy pomocy właściwego sobie tworzywa kształtują taki obraz świata, który odpowiada „światopoglądowi felietonowemu”: osobistemu, przekornemu, ironicznemu lub żartobliwemu widzeniu codziennych spraw.
- Dyskusja (debata) – tego typu forma wypowiedzi dziennikarskiej zachowuje swoją świeżość i bezpośredniość wymiany myśli między jej uczestnikami, intensywność i naturalność sporu wyłącznie w mediach elektronicznych. Przeniesiona do mediów drukowych traci te właściwości, o ile w procesie przygotowania jej do druku zostanie zanadto wygładzona. Istotną rolę w dyskusjach radiowych i telewizyjnych pełni prowadzący. Musi on być uprzejmym, życzliwym, ale zarazem zdecydowanym w działaniach gospodarzem programu, który służy nie tyle uczestnikom debaty, ile słuchaczom i widzom. Dyskusje, debaty, a także wywiady są jedną z podstawowych form publicystyki w mediach elektronicznych. Debaty telewizyjne lub radiowe bywają zatem wzbogacane dodatkowymi elementami (np. mikroreportażami, sondami ulicznymi, małymi wywiadami, przeglądami newsów). Niekiedy debaty takie zamieniają się w atrakcyjne widowiska, wzbogacane dodatkowo elementami czysto rozrywkowymi; w telewizjach zachodnich programy takie (zwłaszcza specyficzne serie wywiadów) stanowią jedną z najchętniej oglądanych kategorii przekazów (tzw. talk shows; mistrzyniami tej formy okazują się w telewizji amerykańskiej głównie kobiety: np. Barbara Walters czy Oprah Winfrey; w telewizji francuskiej wielką popularność zyskał program poświęcony głównie kulturze: „Apostrophe”), do tego stopnia, że badacze mass mediów mówią wręcz o „tyranii talk-show’ów”.
Cechy wypowiedzi publicystycznych
Powyższe postaci gatunkowe publicystyki występują w mediach najczęściej jako samodzielne wypowiedzi. Publicystyka to pewien sposób przekazywania myśli, emocji i wpływania na odbiorcę. Dlatego wśród wielu tzw. stylów funkcjonalnych wyodrębnia się styl publicystyczny. Łączy on w sobie elementy stylu potocznego, stylu naukowego i stylu artystycznego. Z pierwszego przejmuje m.in. konkretność, skłonność do wyrażeń zabarwionych emocjonalnie, skrótowych konstrukcji. Stylowi artystycznemu publicystyka zawdzięcza stosowanie takich środków, które pozwalają tworzyć sugestywne obrazy, a także liczne figury stylistyczne i bogactwo słownika. Styl naukowy to precyzja wywodu, odwoływanie się do zasobu pojęciowego wielu dziedzin wiedzy, liczne cytaty i przytoczenia cudzych poglądów. Dodać tu należy techniki właściwe komunikacji bezpośredniej – możliwe do rozwinięcia szczególnie w obszarze mediów elektronicznych (radia i telewizji).
Jeśli wszystkie wypowiedzi publicystyczne umieszczane w gazecie lub publikowane w innych mediach ulegną stereotypizacji – publicystyka zostanie pozbawiona możliwości permanentnego oddziaływania na czytelnika. Polega ono m.in. na tym, że w piśmie, gazecie, programie telewizyjnym występują obok siebie rozmaite wypowiedzi typu publicystycznego; mogą one wchodzić ze sobą w różnorakie związki, uzupełniać się nawzajem, „dyskutować” ze sobą. Dzięki periodyczności ukazywania się wypowiedzi, publicyści mogą stale oddziaływać na odbiorcę w wielu płaszczyznach, prezentować mu nowe pomysły, stwarzać sytuację oczekiwania na kolejne publikacje poświęcone jakiejś kwestii.
Pułapką publicystyki jest także natrętne moralizowanie, narzucanie się z własnymi racjami, protekcjonizmem – słowem: traktowanie czytelnika jak partnera niedojrzałego intelektualnie.
Odwrotną stroną tej tendencji bywa poddawanie się – nawet podświadome – presji potocznych sądów i cen. Publicysta może wprawdzie zdobyć w ten sposób krótkotrwałą popularność, ale w końcu straci możliwość rzeczywistego prezentowania własnych poglądów. Jest sprawą cywilnej odwagi, a niekiedy psychicznej odporności publicysty, by – gdy trzeba – przeciwstawić się tzw. opinii większości, zdobyć się na jej zakwestionowanie i polemikę z obiegowymi mitami i stereotypami.
Choć publicystyka to prezentacja własnych poglądów autora i uzasadnianie słuszności własnych sądów, to jednak nie może ona zapomnieć o jednej z własnych reguł perswazji: przytoczenie opinii przeciwstawnych wobec własnej, stworzenie wrażenia, iż konfrontacja ze stanowiskiem przeciwnym nie peszy autora – zwiększa zaufanie do wypowiedzi. Stąd tak ważne jest w publicystyce samo ujęcie tematu czy problemu. Można wyróżnić kilka najważniejszych typów owych ujęć:
- prezentujące,
- interpretujące,
- polemiczne,
- apelatywne.
W wypowiedzi występuje na ogół kilka typów ujęć – pozostają one ze sobą w ścisłych związkach, np. prezentacja może wiązać się z polemiką, interpretacją i oceną. Polemika zaś musi wykorzystywać ujęcie prezentujące i oceniające. Wzajemne relacje tych ujęć (a nawet ich kolejność w strukturze tekstu), dominacja któregoś z nich decydują o tym, czy tekst dobrze pełni swoją funkcję.
Polemika w tekstach publicystycznych jest zjawiskiem dość częstym, niemniej inaczej wygląda ona np. w artykule, inaczej w recenzji, a jeszcze inaczej w felietonie. Polemika może przybierać kształt pamfletu, nie wolno jej jednak posługiwać się chwytami właściwymi paszkwilowi, nie może zniesławiać i obrażać osoby lub instytucji będącej reprezentantem zwalczanych przez publicystę poglądów lub wartości. Posługując się metodą felietonową w polemice – a więc drwiną, ironią, groteską – należy czytelnika bawić i nie zapominając o jego obecności prowadzić potyczki z innymi autorami i innymi poglądami. Sztuka polemiki jest rzeczą bardzo trudną, jednak ważną dla publicysty: każdy tekst, jeśli chce być za czymś, musi być zarazem przeciwko komuś.
Jak zdać na dziennikarstwo
Dawid FederowiczISBN 83-909399-3-2
Części cyklu:
- Jak zdać na dziennikarstwo - I. GATUNKI DZIENNIKARSKIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - II. SPRAWOZDANIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - III. REDAGOWANIE I ADIUSTACJA Robert Błoński
- Jak zdać na dziennikarstwo - IV. ŹRÓDŁA INFORMACJI DZIENNIKARSKIEJ
- Jak zdać na dziennikarstwo - VI. PRAWO AUTORSKIE
- Jak zdać na dziennikarstwo - V. PRAWO PRASOWE
- Jak zdać na dziennikarstwo - VII. ETYKA ZAWODOWA
- Jak zdać na dziennikarstwo - VIII. REDAKCJE PRASOWE W POLSCE
- Jak zdać na dziennikarstwo - IX. AGENCJE PRASOWE
- Jak zdać na dziennikarstwo - X. GDZIE STUDIOWAĆ DZIENNIKARSTWO?
- Jak zdać na dziennikarstwo - pobierz całość: jak-zdac-na-dziennikarstwo.zip
PRZERWA NA REKLAMĘ
Zobacz artykuły na podobny temat:
Piszmy szybko, żyjmy długo!
Adam Degler
Czym może być pisanie? Sztuką prostoty. Czego potrzeba, żeby nią było? Uczciwości i odrobiny pokory. Bo zawsze będzie ktoś, kto od nas lepiej pisze lub pisał.
O czym będziemy rozmawiać?
Józefa Hennelowa
Najbardziej odstręczające przykłady zaprzeczenia karcie etycznej mediów pojawiają się niestety tam, gdzie dziennikarze będą przysięgali, że właśnie "stawianie na prawdę" realizują. [Źródło: Tygodnik Powszechny]
Reklama ukryta
Biuro Reklamy TVP S.A.
W przekazywanych informacjach należy unikać sformułowań wartościujących, podkreślających zalety lub zachęcających do korzystania z towarów lub usług. Publikacja dzięki uprzejmości Komisji Etyki TVP.
Jak zostać blogerem i mity o zarobkach w blogosferze
Agata Kalafarska-Winkler
Niektórzy nazywają ich piątą władzą. Na co dzień komentują otaczającą rzeczywistość, dzielą się swoimi pasjami i wiedzą, doradzają, a czasami wręcz zapraszają do swojego życia. Blogosfera jest już mocno nasycona, zwłaszcza tematami lifestylowymi i kulinarnymi, dlatego liczy się przede wszystkim świeży i niecodzienny pomysł.
Gatunki telewizyjne
Jolanta Witulska
Dostosowanie się do lepszych i gorszych programów konkurentów wymaga przemyślanej taktyki. Gatunki telewizyjne według modelu stosowanego w latach 70. w USA.
Tylko prawda
Ks. Andrzej Luter
Rzeczywistość nie jest czarno-biała, niekiedy trzeba iść na kompromisy. Ale są granice - tam gdzie zaczyna się kłamstwo, tam kończy się dziennikarstwo. [Źródło: Tygodnik Powszechny]
Hieny czy czwarta władza? [LINK]
Krzysztof Piekarski
Dziennikarzy kilku pokoleń dzieli twarda walka o byt. Dziennikarstwo to trudny zawód, nie wystarczy mieć zdolności manipulatorsko-społeczne. Trzeba jeszcze mieć coś, co można by nazwać wyczuciem chwili, odbiorcy. [Artykuł pochodzi z serwisu www.dziennikarz.prv.pl]
