Jak zdać na dziennikarstwo. Prawo autorskie

Dawid Federowicz

ISBN 83-909399-3-2

Części cyklu:

• Jak zdać na dziennikarstwo - I. GATUNKI DZIENNIKARSKIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - II. SPRAWOZDANIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - III. REDAGOWANIE I ADIUSTACJA Robert Błoński
• Jak zdać na dziennikarstwo - IV. ŹRÓDŁA INFORMACJI DZIENNIKARSKIEJ
• Jak zdać na dziennikarstwo - VI. PRAWO AUTORSKIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - V. PRAWO PRASOWE
• Jak zdać na dziennikarstwo - VII. ETYKA ZAWODOWA
• Jak zdać na dziennikarstwo - VIII. REDAKCJE PRASOWE W POLSCE
• Jak zdać na dziennikarstwo - IX. AGENCJE PRASOWE
• Jak zdać na dziennikarstwo - X. GDZIE STUDIOWAĆ DZIENNIKARSTWO?
• Jak zdać na dziennikarstwo - pobierz całość: jak-zdac-na-dziennikarstwo.zip

VI. PRAWO AUTORSKIE

W Polsce od 24 maja 1994 r. obowiązuje nowe prawo autorskie. Zastępując poprzednią, pochodzącą jeszcze z 1952 r., wprowadziła istotne zmiany w zakresie prawnej ochrony własności intelektualnej, w tym wiele nowych rozwiązań prawnych, które odnoszą się do działalności szeroko rozumianej prasy.

Materiały dziennikarskie, tak jak i inne rezultaty pracy, mogą być na ogólnych zasadach kwalifikowane do dóbr stanowiących przedmiot prawa autorskiego i w efekcie korzystać z ochrony płynącej z przepisów ustawy. Mimo iż samo pojęcie utworu, jako przedmiotu prawa autorskiego, zostało w nowej ustawie zdefiniowane inaczej niż w ustawie poprzednio obowiązującej (przepis art. 1 ust. 1 stanowi: „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności wytwórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”, w praktyce kryterium decydującym o przyznaniu ochrony pozostał twórczy charakter pracy. Tylko przejaw działalności twórczej, ale też - każdy przejaw takiej działalności, stanowi przedmiot prawa autorskiego. Tego rodzaju kryterium odwołuje się do ocen „niezamierzalnych” i pozostawia szeroki margines swobody interpretacyjnej. Nie ma żadnych uzasadnionych powodów, aby było ono interpretowane inaczej niż na gruncie ustawy z 1952 r. Oznacza to liberalną wykładnię przyjmowaną przez sądy polskie, w myśl której nawet niewielkie (czasem nawet - minimalne) natężenie pracy twórczej jest w tej mierze wystarczające. I tak w orzeczeniach Sądu Najwyższego jako chroniony utwór uznawano m.in. informatory, instrukcje, mapy nieba itp.

Należy też zwrócić uwagę na to, iż ochrona z tytułu prawa autorskiego powstaje niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. W tym zakresie stan prawny uległ zmianie wraz z wejściem w życie nowej ustawy, bowiem w świetle przepisów poprzednio obowiązujących utwory fotograficzne lub wykonane sposobem do fotografii podobnym, stanowiły przedmiot prawa autorskiego tylko wówczas, gdy na utworach uwidocznione były wyraźne zastrzeżenia prawa autorskiego.

Przedmiotem prawa autorskiego są nie tylko utwory całe, dokończone, ale także ich części oraz szkice, projekty. W każdym jednak przypadku o ochronie prawnej będzie można mówić tylko wówczas, gdy dana część lub projekt sam jako taki wykazuje elementy twórcze. Z tej to przyczyny tylko w całkiem wyjątkowych przypadkach można za samodzielny przedmiot prawa autorskiego uznać tytuł utworu. Brak cech twórczości oraz odmowa przyznania autorskoprawnej ochrony nie jest jednak równoznaczna ze swobodą wykorzystania cudzych tytułów. Ewentualne zakazy czy ograniczenia na tym polu wyprowadza się jednak zazwyczaj nie z ustawy o prawie autorskim, lecz z innych przepisów, a zwłaszcza przepisów o ochronie znaków towarowych, jeśli tytuł został zarejestrowany w Urzędzie Patentowym w tym właśnie charakterze oraz przepisów kodeksu cywilnego i przepisów ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Znalazło to odbicie w orzeczeniu Sądu Apelacyjnego w Warszawie (orzecz. z 2 kwietnia 1992 r.), w którym podkreślono, że nazwa gazety indywidualizuje ją w obrocie prasowym i z tego względu zaliczana jest do dóbr osobistych podlegających ochronie z art. 23 k.c.; podstawę ochrony stanowią też przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Prawo autorskie udziela ochrony nie tylko wytworom samodzielnym, ale także opracowaniom (przeróbkom, adaptacjom, tłumaczeniom) cudzych dzieł. Rezultat takiej pracy określany jest jako dzieło zależne, zaś prawa do niego - jako autorskie prawa zależne.

Szczególną kategorię utworu stanowią zbiory materiałów czy informacji (antologie, wybory, bazy danych). Wypada o tym wspomnieć, jako że tego rodzaju zbiory funkcjonują często w agencjach oraz redakcjach, stanowiąc istotną pomoc w pracy dziennikarskiej. Wspomniane zbiory stanowią przedmiot prawa autorskiego wówczas, gdy przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter.

Przedmiot prawa autorskiego

Ustawa z 1994 r. utrzymała fundamentalną dla tej dziedziny zasadę, w myśl której prawo autorskie powstaje na rzecz twórcy. Odstępstwa od tej zasady wymagają szczególnego przepisu ustawy (art. 8 ust. 1). Nie jest zatem możliwe ustalenie przez strony, iż w sposób pierwotny prawo autorskie przysługiwać będzie określonej w umowie osobie. O pierwotnym nabyciu tych praw decyduje ustawa, natomiast na podstawie umowy może dojść jedynie do pochodnego nabycia prawa.

Z punktu widzenia prasy, istotny jest przepis art. 11. Przyjmuje on w dużej mierze rozwiązanie występujące już w ustawie z 1952 r., w myśl którego autorskie prawa majątkowe do utworu zbiorowego, w szczególności do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysługują producentowi lub wydawcy, a do poszczególnych części mających samodzielne znaczenie - ich twórcom.

Zgodnie z przepisem art. 15 ustawy domniemywa się, że wydawcą lub producentem jest osoba, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na egzemplarzach, względnie które podano w tym charakterze w związku z rozpowszechnianiem dzieła (np. w toku poprzedzającej wydanie kampanii promocyjnej).

Jak wiadomo, znaczna część materiałów dziennikarskich przygotowywana jest przez osoby zatrudnione w redakcjach czasopism, w radiu czy w telewizji. Odnośnie do takich właśnie utworów, które stworzone zostały w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, autorskie prawa majątkowe - stosownie do art. 12 ustawy - nabywa (w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron) pracodawca, chyba że strony w umowie stanowią inaczej. Nabywa on także z chwilą przyjęcia utworu własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.

Treść prawa autorskiego

Prawo autorskie obejmuje uprawnienia o charakterze majątkowym, eksploatacyjnym (autorskie prawo majątkowe) oraz uprawnienia pozamajątkowe (autorskie prawo osobiste).

Autorskie prawo majątkowe obejmuje prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Obszerny, aczkolwiek nie zamknięty, katalog pól eksploatacji zawiera art. 50 ustawy. Wymienia on m.in.: utrwalenie, zwielokrotnienie utworu, wprowadzenie do obrotu, wprowadzenie do pamięci komputera, nadanie za pomocą wizji lub fonii przewodowej albo bezprzewodowej, nadanie za pośrednictwem satelity, równoczesne i integralne nadanie utworu nadawanego przez inną organizację radiową lub telewizyjną.

Autorskie prawa majątkowe są czasowo ograniczone. Wygasają one po upływie 50 lat od śmierci twórcy lub ostatniego ze współtwórców, a gdy prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy osobie innej niż twórca (np. wydawcy), wspomniany okres 50-letni liczy się od publikacji utworu (względnie jego ustalenia, jeśli utwór nie był publikowany).

W odróżnieniu od praw majątkowych autorskie prawa osobiste nie są ograniczone czasowo. Chronią one nie podlegającą zrzeczeniu ani zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

• autorstwa utworu;
• oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo;
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Dozwolony użytek

Zadaniem każdej ustawy o prawie autorskim jest pogodzenie interesów autora i interesów ogólnych związanych ze swobodą korzystania z dóbr intelektualnych. Mając to na względzie wprowadza się pewne ograniczenia w wykonywaniu praw autorskich, pozwalające w określonych warunkach na eksploatowanie chronionych utworów bez potrzeby uzyskiwania zezwolenia ze strony uprawnionego i - niekiedy - także bez obowiązku zapłaty wynagrodzenia.

W ramach dozwolonego użytku wyróżnia się niekiedy tzw. licencje ustawowe, służące użytkowi osobistemu i publicznemu. Granice pierwszej z wymienionych licencji wyznaczone są przepisem, który zezwala na nieodpłatne korzystanie bez zezwolenia z utworu już rozpowszechnionego, jeżeli korzystanie to mieści się „w zakresie własnego użytku osobistego”; zakres ten - jak wyjaśniono - obejmuje też krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

W obrębie licencji ustawowych służących interesom publicznym podstawowe znaczenia posiada dla środków masowego komunikowania przepis art. 25 ustawy. I tak:

• zezwala on na eksploatację w prasie, radiu i telewizji następujących rozpowszechnionych już utworów w granicach uzasadnionych celem informacyjnym: sprawozdań o aktualnych wydarzeniach, aktualnych artykułów i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze i społeczne (uprawnienie to określane bywa często jako „prawo przedruku”). Eksploatacja ta nie pozbawia jednak uprawnionego prawa do wynagrodzenia;
• dozwolone jest zamieszczanie, nieodpłatnie, krótkich wyciągów ze sprawozdań, artykułów i wypowiedzi, o których wcześniej była mowa;
• dozwolone jest zamieszczanie nieodpłatnie rozpowszechnionych już aktualnych zdjęć reporterskich;
• dozwolone jest również nieodpłatne rozpowszechnianie w środkach masowego komunikowania mów wygłoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach oraz krótkich streszczeń wszelkich rozpowszechnionych utworów.

Poza tym wolno w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach (np. otwarciu wystawy) przytaczać fragmenty utworów udostępnionych podczas tych wydarzeń, względnie prezentować pełne utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach (takich jak muzea, galerie sale wystawowe), jednakże tylko w granicach uzasadnionych celem informacji.

Licencje na rzecz radia i telewizji

Odrębnie uregulowano przepisy przewidujące pewne przywileje na rzecz organizacji radiowych i telewizyjnych. Są one przy tym zróżnicowane w zależności od tego, czy chodzi o publiczną organizację radiową lub telewizyjną, czy też inną.

Organizacje publiczne mogą, bez konieczności uzyskiwania zgody, nadawać wszelkie opublikowane utwory, z wyjątkiem filmów fabularnych, w tym seriali. Licencja ta nie pozbawia jednak uprawnionych prawa do wynagrodzenia za tego rodzaju eksploatację. W praktyce wysokość wynagrodzenia, jak i inne szczegóły, określane są w umowach, które radio i telewizja zawierają z organizacjami wykonującymi zbiorowy zarząd prawami autorskimi lub pokrewnymi (np. ZAiKS, ZASP).

Inne stacje radiowe i telewizyjne mogą nadawać opublikowane drobne utwory na podstawie umowy zawartej za pośrednictwem właściwej organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, z tym że twórca może oświadczyć takiej organizacji na piśmie, iż o nadawaniu swoich opublikowanych utworów będzie decydować osobiście.

Ochrona wizerunku

Podobnie, jak poprzednia ustawa, tak i aktualnie obowiązująca zajmuje się wybranymi problemami, które dotyczą w istocie raczej zagadnień ochrony dóbr osobistych, a nie samego prawa autorskiego. Chodzi mianowicie o problematykę prawa do wizerunku oraz ochronę adresata korespondencji. Zasadą tutaj jest, iż rozpowszechnianie cudzego wizerunku, także w środkach masowego przekazu, wymaga zgody osoby przedstawionej. Od zasady tej są jednak wyjątki, bowiem:

• nie dotyczy ona osób powszechnie znanych, jeśli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez taką osobę funkcji publicznej, w szczególności politycznej, społecznej, zawodowej;
• nie dotyczy ona osób, których wizerunek stanowi jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Nie wymaga też zezwolenia, przy braku wyraźnego zastrzeżenia, rozpowszechnianie wizerunku osoby, która za pozowanie otrzymała umówione wynagrodzenie.

Ochrona adresata korespondencji

Rozpowszechnianie korespondencji, niezależnie od poszanowania praw autorskich twórcy, wymaga zezwolenia ze strony adresata korespondencji w zakresie jego życia, a w ciągu 20 lat po jego śmierci - zezwolenia małżonka, a w razie jego braku kolejno: zstępnych, rodziców lub rodzeństwa.

Tajemnica źródeł informacji

Nowa ustawa wprowadziła nieznaną wcześniej szczególną regulację dotyczącą tajemnicy źródeł informacji, niezależną i krzyżującą się z przewidzianymi w prawie innymi postaciami tajemnicy, np. tajemnicą dziennikarską. W myśl art. 84 ustawy, twórca (a więc w wielu przypadkach także dziennikarz dostarczający materiałów prasowych), a wydawca lub producent na jego żądanie, mają obowiązek zachowania w tajemnicy źródeł informacji wykorzystanych w utworze oraz nie ujawniania związanych z tym dokumentów.

Prawa pokrewne organizacji radiowej lub telewizyjnej

Bardzo ważną nowością wprowadzoną do systemu prawnego przez ustawę z 1994 r. jest statutowanie niezależnych od praw autorskich tzw. praw pokrewnych (sąsiednich). Chodzi to o prawa, które - bez względu na twórczy charakter pracy - przyznawane są:

• artystom-wykonawcom;
• producentom fonogramów;
• producentom videogramów;
• organizacjom radiowym i telewizyjnym.
• Organizacjom radiowym i telewizyjnym ustawa przyznaje ponadto wyłączne prawo do rozpowszechniania i korzystania ze swoich programów w zakresie ich:
• utrwalania;
• -zwielokrotniania określoną techniką;
• nadawania, w tym także przez inną organizację radiową lub telewizyjną. Prawa te trwają 50 lat następujących po roku pierwszego nadania programu.

Odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich lub pokrewnych

Nowa ustawa zaostrza sankcje, zarówno cywilne jak i karne, za naruszenie praw autorskich lub pokrewnych.

Sankcje cywilne zróżnicowane są w zależności od tego, czy naruszone zostały autorskie prawa osobiste, czy prawa majątkowe (autorskie lub pokrewne).

Osoba, której autorskie prawa osobiste zostały zagrożone lub naruszone, może domagać się sądownie:

• zaniechania tego działania;
• dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, w szczególności złożenia publicznie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie;
• uiszczenia na swą rzecz zadośćuczynienia pieniężnego, jeśli naruszyciel działał w sposób zawiniony, albo zapłaty odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny.

Jeśli natomiast naruszone zostały prawa majątkowe (autorskie lub pokrewne), uprawnionemu przysługuje:

• roszczenie o zaniechanie naruszenia;
• roszczenie o wydanie przez naruszyciela uzyskanych korzyści, względnie zapłacenia podwójnej (a w przypadku istnienia winy - potrójnej) wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia;
• roszczenie o naprawienie wyrządzonej szkody majątkowej, jeśli naruszenie miało charakter zawiniony.

Samym autorom przyznano dodatkowo, niezależnie od wymienionych wyżej roszczeń, możliwość domagania się, by sprawca naruszenia dokonanego w ramach działalności gospodarczej uiścił odpowiednią sumę pieniężną na rzecz Funduszu Promocji Twórczości, utworzonego przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. Suma ta nie może być niższa niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia.

Ustawa przewiduje również szereg przestępstw zagrożonych sankcjami karnymi za czyny takie, jak:

• przywłaszczenie sobie autorstwa, rozpowszechnianie utworu bez podania nazwiska twórcy;
• rozpowszechnianie bez uprawnień chronionych utworów lub dóbr objętych prawami pokrewnymi;
• utrwalanie lub zwielokrotnianie bez uprawnienia takich utworów lub dóbr;
• trudnienie się paserstwem w zakresie bezprawnie wytworzonych egzemplarzy utworów czy nagrań.

W szczególnych przypadkach (np. gdy rozpowszechnianie nielegalnych kopii stanowi stałe źródło dochodu, albo gdy sprawca taką działalnością kieruje lub ją organizuje, zaś samemu sprawcy można przypisać winę umyślną) przewidziana została kara pozbawienia wolności do lat pięciu, zaś ściganie następuje z oskarżenia publicznego. Poza tym, w wypadku skazania za niektóre czyny, sąd karny orzeka przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa oraz może orzec przepadek przedmiotów służących do popełniania przestępstwa, nawet jeśliby nie były własnością sprawcy.

Jak zdać na dziennikarstwo

Dawid Federowicz

ISBN 83-909399-3-2

Części cyklu:

• Jak zdać na dziennikarstwo - I. GATUNKI DZIENNIKARSKIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - II. SPRAWOZDANIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - III. REDAGOWANIE I ADIUSTACJA Robert Błoński
• Jak zdać na dziennikarstwo - IV. ŹRÓDŁA INFORMACJI DZIENNIKARSKIEJ
• Jak zdać na dziennikarstwo - VI. PRAWO AUTORSKIE
• Jak zdać na dziennikarstwo - V. PRAWO PRASOWE
• Jak zdać na dziennikarstwo - VII. ETYKA ZAWODOWA
• Jak zdać na dziennikarstwo - VIII. REDAKCJE PRASOWE W POLSCE
• Jak zdać na dziennikarstwo - IX. AGENCJE PRASOWE
• Jak zdać na dziennikarstwo - X. GDZIE STUDIOWAĆ DZIENNIKARSTWO?
• Jak zdać na dziennikarstwo - pobierz całość: jak-zdac-na-dziennikarstwo.zip