Filozofia. Wykład IV

Filozofia, wykład IV

• Są możliwe dwie sytuacje moralne, które mogą sprawić problemy:
• Posiadamy właściwe zasady, ale nie wiemy, jak z nich skorzystać.
• Posiadamy zasadę „nie zabijaj”, ale nie potrafimy jej jednoznacznie zastosować do problemu aborcji.
• Można to przyrównać do trudności w kwalifikacji prawnej czynu.
• Nie posiadamy zasad pomocnych w rozwiązaniu danego problemu.
• Nasze wyposażenie moralne nie przewidziało takiej sytuacji.
• Nie mamy przepisu na taką sytuację.
• W rzeczywistości prawnej byłaby to taka sytuacja, która nie została przewidziana w kodeksie.
• Jak należy w takiej sytuacji postąpić?
• 1. Opis sytuacji.
• Powinien odzwierciedlać sferę faktów – jak jest.
• Pozwala na określenie, czy czyn dotyczy kwestii, którą zajmuje się etyka, czy też kwestii  pozamoralnej.
• 2. Zastanawianie się nad rozwiązaniem.
• Polega na wartościowaniu – jak być powinno.
• Czy czyn jest moralny, czy niemoralny / amoralny.
• Konieczne jest rozróżnienie tych dwu sfer.
• Błędem jest sądzenie, iż z faktów wynikają powinności.
• Wywód pozornie logiczny: „To go boli, więc nie należy tego robić”.
• W rzeczywistości ból może być potrzebny – czasami trzeba zaaplikować choremu zastrzyk.

• Na tym błędnym rozumowaniu (iż z faktów wynikają powinności) opiera się naturalizm w etyce:
• Naturaliści łączą fakty z wartościami / powinnościami.
• Sądzą, że wartości / powinności istnieją w sposób analogiczny, co fakty.
• Zdaniem naturalistów fakty determinują porządek normatywny – mówią, co się powinno.
• Np. to, że organy płciowe są zbudowane w pewien sposób (fakt), oznacza, że homoseksualizm jest zły (wartość / powinność).
• G. E. Moore, autor ‘Zasad etyki’.
• Odkrył on błąd naturalistów, polegający na utożsamianiu faktów z wartościami.
• Naturalista traktuje dobro i zło, występek i słuszność, jakby to były fakty.
• A dobro to nie kształt czy barwa, które można wskazać.
• Naturaliści definiują:
• Dobry <=> przyjemny (taki, którego pragniemy pragnąć).
• To ich zdaniem tożsamość / identyczność, a nie współwystępowanie.
• Jest to błąd o charakterze logicznym:
• Jeżeli przyjąć, że dobry = przyjemny, to w zdaniu:
• „Czy ten X, który jest przyjemny, jest dobry?”
• Zamieniając „dobry” => na „przyjemny”:
• „Czy ten X, który jest przyjemny, jest przyjemny?”.
• Otrzymamy tautologię.
• Dobry <=> nakazany przez Boga.
• Są rzeczy, które są dobre, ale nie można o nich powiedzieć, że powinno się ich dokonywać.
• Np. bohaterstwo.
• Bo gdyby powinno się je robić, to nie byłyby bohaterskie.
• Są to czyny superegoratoryjne.
• Są też rzeczy, które trzeba robić, ale uzasadnieniem ich konieczności nie jest to, że są dobre.
• Czy Bóg kazał robić ludziom tylko rzeczy dobre?
• Abraham miał poświęcić swojego syna, Izaaka.
• Etyka religijna:
• Grzech to złamanie zakazu, to występek wobec Boga, a nie wobec dobra i zła.
• Za łączeniem tych dwu postaw stoi argument, że Bóg wie, co jest dobre, a co złe.
• Adam i Ewa nie wiedzieli, co jest dobre, a co złe, zjadając owoc z drzewa dobra i zła.
• Ukarani zostali nie za zło czynu, a za złamanie zakazu.
• Bo Bóg wie, co jest dobre, a co złe.
• Działa to na zasadzie sylogizmu praktycznego (św. Tomasz):
• Sylogizm jest to rodzaj rozumowania dedukcyjnego, w którym z dwu zdań / przesłanek wyprowadza się logicznie trzecie / wniosek, tkwiący w nich niejako w ukryciu.
• Przesłanka większa zawiera wspólny dla obu termin w ujęciu ogólnym, a przesłanka mniejsza – w ujęciu szczegółowym.

• Przesłanka większa: co należy robić, co jest dobre (charakter normatywny).

• Przesłanka mniejsza: jakie są fakty (charakter opisowy).

• Wniosek: co należy robić w danej sytuacji.

• Czyli:
• Rozumowanie: Pan Bóg nakazał (stwierdzenie faktu), więc powinienem tak zrobić…
• …jest przejściem z przesłanki mniejszej do wniosku.
• Jest to rozumowanie właściwe naturalistom, którzy przypisują faktom charakter normatywny (a w rzeczywistości posiadają jedynie opisowy).
• Aby uniknąć błędu logicznego, konieczne jest wprowadzenie przesłanki większej, o charakterze normatywnym / ogólnym: Cokolwiek nakazuje Bóg, trzeba robić.
• Nikt za nas nie nałoży przesłanek większych, musimy to zrobić sami.
• Sami musimy wobec tego zidentyfikować dobro.
• Do tego służy etyka normatywna:
• Zajmuje się tym, skąd mamy czerpać fundamentalne przeświadczenia moralne.
• Zweryfikować posiadane przez kogoś przeświadczenia moralne można, stawiając go w sytuacji trudnej / testowej, kiedy postępowanie według deklarowanych przez niego przekonań jest mu nie na rękę.

• Filozofia prowadzi badania nad moralnością w ramach etyki normatywnej po to, by znaleźć odpowiedź na pytanie: jak postępować?
• Podział na wypowiedzi o faktach i wartościach może posłużyć jako wskazówka prowadząca do opisania podziału całej filozofii moralności:
• Filozofia moralności może zajmować się:
• Etyką opisową.
• Polscy filozofowie przyjęli odróżniać etykę od moralności.
• Czyli moralność jako taką od badań nad nią.
• Potocznie terminy te znaczą to samo.
• Zajmuje się przeświadczeniami moralnymi ludzi.
• Czyni to za pomocą:
• Analizy pojęć (co to jest wartość, jakie są relacje między wartością a powinnością, itd.…).
• Socjologii moralności.   
• Dotyczy tego, jakie przeświadczenia moralne są w danej społeczności wyznawane.
• Należy jednak odróżniać deklaracje (ideały, przekonania) od faktycznych działań.
• Ta granica może ulec zatarciu, jeżeli przyjmiemy, że faktyczne przekonania ujawniają się w działaniu.
• Czyli: jeżeli stwierdzimy rozbieżność pomiędzy deklarowanymi a faktycznymi przekonaniami, to oznacza, że ludzie ulegają samooszustwu.
• Chociaż w rzeczywistości sprawa jest bardziej skomplikowana: ludzie idą na kompromisy, a i często bywają po prostu słabi.
• Może się zajmować badaniami z pogranicza antropologii kulturowej (np. kwestia ściągania).
• Albo dynamiką, zmianą postaw moralnych w czasie.
• Psychologii moralności.
• Nie ma jednak dobrej definicji moralności.
• Dość dobra jest propozycja socjologów moralności, którzy definiują moralność jako rodzaj systemu kontroli społecznej.
• System ten składa się z:
• Norm.
• Wzorców osobowych.
• Wartości.
• Sankcji.
• Gratyfikacji.
• Obowiązują one w danej społeczności / grupie.
• Jest to definicja, z filozoficznego punktu widzenia, mało użyteczna, opisuje bowiem moralność „z zewnątrz”.
• Brak doskonałej definicji moralności jest jednak, z pewnego punktu widzenia, całkowicie zrozumiały.
• Gdybyśmy bowiem podali tę definicję, już przez samo to dokonalibyśmy wyboru moralnego.
• Przykład:
• Filozof postuluje przyjęcie definicji moralności mówiącej, iż rzeczy takiego a takiego rodzaju należą do moralności.
• Taka definicja prowadziłaby do konkluzji, że wszystkie pozostałe rzeczy, w niej nie ujęte, nie są moralnie doniosłe.
• A w takim razie definicja ta byłaby zarazem oceną.
• Filozofia radzi sobie z tym problemem, badając zjawiska, i na tej podstawie próbując zrozumieć, czym jest moralność.
• To jest sytuacja w filozofii normalna:
• Przedmiot badań nie jest jasny.
• I wyłania się dopiero w wyniku zakończenia tych badań.

• Etyką normatywna:
• Etyka normatywna właściwa.
• Próba dojścia do tego, co jest słuszne, a co nie.
• Formułowanie systemów etycznych.
• Zajmował się nią np. Kant.
• Meta – etyka.
• Badania nad etyką.
• Polega na pytaniu nie o to, co słuszne, ale o to, jak się dowiadywać, co słuszne.
• Nie: co powinienem zrobić, ale: jak powinienem się dowiedzieć, co powinienem zrobić.
• Takie meta – etyczne zasady funkcjonują także w życiu potocznym, np.: należy wybierać mniejsze zło.
• Meta – etyka dotyczy również tego, w jaki sposób budować teorie moralności.
• Różnica między  etyką normatywną właściwą a meta – etyką jest zazwyczaj dosyć płynna, bo, żeby budując system etyczny rozstrzygnąć, co należy robić, należy też określić, jak do tego dojść.
• Np. John Steward Mill, który sformułował zasadę najwyższego szczęścia stwierdził, że powinniśmy robić to, co maksymalizuje szczęście i minimalizuje cierpienie.
• Można tę wskazówkę rozumieć jako zasadę wyboru zasad postępowania.

• Podział normatywnych teorii etycznych:
• Teorie teleologiczne – celowościowe.
• Badają, jakie są cele godne pożądania.
• I przepisy swoje formułują na zasadzie: działania są słuszne, jeżeli realizują te cele.
• Teorie deontologiczne.
• Mówią przede wszystkim, jak należy postępować, i na tej podstawie dochodzimy do tego, co jest dobre.
• Podział ten jednak się nie sprawdza:
• Bardzo trudno jest konkretne teorie kwalifikować do jednej z tych kategorii
• Jednocześnie nie uwzględnia wielu teorii.

• Można przyjąć więc inny podział:

• Teorie teleologiczne:
• Teorie dobrego celu.
• Jednak słowo „cel” ma dwa sensy:
• 1. cel jako skutek działań – konsekwencjalizm.
• Związek między działaniem a celem jest taki, jak między przyczyną a skutkiem.
• Przykład:
• Ktoś chce dotrzeć do sklepu – sklep jest tu celem.
• Może tam pojechać rowerem, pójść, pobiec…
• Osiągnięcie tego celu przychodzi po zakończeniu działań.
• 2. cel w znaczeniu perfekcjonistycznym.
• To, co ma się środkiem ma się do tego, co nazywamy celem tak, jak przypadek do reguły ogólnej.
• Przykład:
• Ktoś chce pojeździć na rowerze – może pojechać dokądkolwiek, i będzie mu wszystko jedno.
• Jeździ nie po to, żeby dokądś dojechać – jeździ i już!
• Po prostu robienie dla samego robienia, robieni jest tu celem.
• Czyli:
• 1. Możemy budować teorię tego, co należy uskuteczniać.
• 2. Albo tego, jak należy postępować.
• Konsekwencjalizm:
• Określa, jaki jest cel godny zrealizowania.
• Każde działanie, jakie do niego prowadzi, jest słuszne.
• O wartości działania decydują jego skutki.
• Przykład:
• Teoria J. S. Milla
• Perfekcjonizm:
• Pokazuje, na czym polega  dobre życie ludzkie.
• Dzieli się na:
• Starożytny (Platon).
• W tym sensie wszyscy starożytni filozofowie byli perfekcjonistami
• Chrześcijański (św. Tomasz, nauczanie społeczne kościoła katolickiego).
• Opisuje, co to znaczy być chrześcijaninem.
• Można ten ideał realizować na różne sposoby / jest luz:
• Będąc księdzem.
• Robotnikiem.
• Ministrem itp.
• Podaje model doskonałości moralnej jednostki.
• Perfekcja to tyle, co doskonałość.

• Teorie zasad:
• O wartości działania decyduje to, czy zostało wykonane W IMIĘ jakiejś zasady.
• Teorie obowiązku (Kant).
• Niekłamanie jest właściwe nie dlatego, że realizuje jakiś cel, ani nie dlatego, że realizuje jakiś wzorzec osobowy.
• Ale dlatego, że niekłamanie jest po prostu dobrą zasadą.
• Można to uznać za ostateczny argument moralny.
• Kant:
• Konstruuje się teorię obowiązku mówiącą, co jest słuszne, a co nie.
• I działanie jest dobre, jeśli zostało wykonane po to, żeby spełnić obowiązek.
• Przykład:
• Jeśli pomagam wnieść sąsiadce walizki do samochodu, mogę to zrobić z rozmaitych motywów, np. dlatego, że mi się ta sąsiadka podoba.
• I wówczas będzie zrobione to, co należy, ale nie dlatego, dlaczego należy.
• Dopiero takie działanie umotywowane bezinteresowną chęcią pomocy będzie wysokiej próby moralnej.
• Teorie praw  (w sensie uprawnienia)(Robert Nozick – libertarianin).
• Nie należy czegoś robić, ponieważ naruszałoby to czyjeś prawa.
• Albo można coś robić, ponieważ jest to realizacją przyznanego danej osobie prawa.
• Jest to dosyć nowe podejście w filozofii (XX w.).

• Teorie cząstkowe:
• Teorie te nie charakteryzują pełne teorii moralności, ale jedynie jej wycinki.
• Wskazać tu można:
• Teorię sprawiedliwości (J. Rowls).
• Dotyczy dystrybucji deficytowych dóbr w społeczeństwie.
• Etykę osobistą (wynika z kontestacji feministycznej).
• Dotyczy związków między jednostkami.
• Ci, którzy ją reprezentują:
• Są zróżnicowaną grupą.
• Unikają teorii w klasycznym sensie.
• Kolberg (wspomniany już psycholog moralności) wyróżnił etapy rozwoju moralnego.
• Na najwyższym etapie znalazło się przywiązanie do abstrakcyjnych zasad.
• Jego studentka, Carol Gilligan, zauważyła, ze kobiety i mężczyźni nieco inaczej przeżywają moralność:
• I, gdyby klasyfikacja Kolberga był prawdziwa, kobiety nigdy nie mogłyby osiągnąć dojrzałości moralnej.
• Mogło to oznaczać, że:
• Kobiety nie są kompetentne moralnie.
• Kolberg był szowinistą płciowym i właściwość męską uogólnił, obejmując nią obie płci.
• Gilligan prowadziła badania sondażowe w trzech grupach wiekowych:
• 10 lat.
• 20 lat.
• 30 lat.
• Badania były rozciągnięte w czasie i brali w nich udział ci sami respondenci.
• Gilligan zauwazył, że mężczyźni i chłopcy, mając do rozwiązania problem moralny zazwyczaj pytali o moralność i dobro z punktu widzenia abstrakcyjnych reguł.
• Kobiety i dziewczęta zadawały pytania z punktu widzenia związków między jednostkami, między ludźmi.
• Pytania były zadawane w formie historyjek, typu: czy ukraść z apteki lekarstwo dla śmiertelnie chorej żony, gdy nie ma innego sposobu, aby je zdobyć?
• Mężczyźni zazwyczaj pytali: jakie reguły się naruszy? jakie zasady się pogwałci?
• Kobiety: Żądały więcej szczegółów (a co było z tym, z tamtym…) i nie pytały o zasady, a o to, jak potem, w zależności od tego, co się zrobi, będzie wyglądało ich życie, ich stosunki.
• Robiły eksperymenty myślowe, do których chłopcy nie mieli specjalnego zapału, i pytały np.: Co by się stało, gdyby on nie ukradł / nie zrobił wszystkiego, a ona cudem by wyzdrowiała? Jak by wyglądało ich życie, jeżeli on nie był zdolny do poświęcenia swoich zasad dla niej?
• Pytania dotyczyły dynamicznego rozwoju związku, miłości bliźniego, a nie abstrakcyjnych zasad moralnych.
• A przecież najwyższym etapem u Kolberga było respektowanie owych zasad...
• Książka ukazała się w 1981 r. I wywołała burzę.
• Sugerowało to, że CAŁA historia jest męska – bo nie zajmuje się miłością bliźniego, prawdziwymi ludźmi, a takimi właśnie teoriami i abstrakcyjnymi regułami.
• Trzeba było więc zbudować podejście filozoficzne, które nadrobiłoby zaległości w tej dziedzinie.
• Mężczyźni budują teorie sprawiedliwości, a w domu:   
• Arystoteles – w domu rządzi mąż.
• Gwałty małżeńskie, bicie dzieci – to kwestia prywatna...
• Feministki twierdzą, że bohaterami tych wszystkich teorii są mężczyźni, samowystarczalni i samodzielni. Tymczasem kobiety przez większą część życia są uzależnione od innych. Nie tylko kobiety: dzieci, starcy, chorzy. Czy któraś z tych teorii mówiła o trosce?
• Są sprawy ważne: polityka, giełda… i nieważne: rodzenie dzieci, gotowanie…
• Kobiety powinny być posłuszne i ciche, a mężczyźni stanowczy i władczy.
• Czy to oznacza, że kobiety będą miały własną etykę i własną filozofię?
• Nie, ale te próby powinny przyczynić się do stworzenia w miarę całościowego wyobrażenia o moralności:
• Moralność nie jest kwestią mechanicznego stosowania zasad.
• Nie opiera się na analizie ogólnych pojęć typu: obowiązek, osoba...
• Bo wtedy (jak u Kanta) pomaganie człowiekowi z nakazu obowiązku jest wynikiem tego, że pomagającemu zależy na obowiązku, a nie na człowieku.
• Działamy nie wobec hipotetycznej osoby, a wobec konkretnego człowieka.

• Jeszcze tylko jeden wykład i koniec...

Części cyklu:

• Filozofia. Wykład I
• Filozofia. Wykład II
• Filozofia. Wykład III
• Filozofia. Wykład IV
• Filozofia. Wykład V